Nga Matt Gross*
“Shqipëria kaput!” – bërtiste një i çmendur nëpër rrugët e Tiranës. U përpoqa të largohesha me miqtë e mi, por çmenduria e tij ishte e pashmangshme. Ndodhesha në Tiranë, në më pak se katër orë udhëtimi dhe, pasi u mësova, momente të tilla çmendurie nuk më shqetësonin më.
Kisha mbërritur në Shqipëri me shpresën për të zbuluar parajsën ende të paeksploruar dhe të fshehur të Ballkanit. Në vend të kësaj gjeta një vend tmerrësisht të çuditshëm: një vend me shumicën e popullsisë myslimane që xhamitë i kishte të heshtura, por kishte vajzat me minifunde të zhurmshme, ku karrocat e kuajve ndanit rrugët me makinat luksoze dhe ku njerëzit tundin kokën për të thënë “po” – dhe ndonjëherë e tundin sërish kokën, për të kuptuar të kundërtën, “jo”.
Po, Shqipëria është e tillë. Mund t’ju bëjë të tundni kokën plot konfuzion, por çfarë mund të prisni nga një vend, që pas rreth 50 viteve prej komunizmit hermetik të pasluftës së Dytë Botërore dhe, skemave piramidale që e zhytën kombin e varfër evropian gati në anarki?
Para mbërritjes, njerëzit në Malin e Zi, Kroaci dhe Italinë fqinje, megjithatë, më kishin paralajmëruar. Shqiptarët, më informonin vazhdimisht disa, ishin kriminelë, të korruptuar dhe të pabesueshëm. Por Tirana, me aq sa e njoha, ishte krejt ndryshe dhe mjaft e dashur. Në fakt, e dorëzova veten pas çmendurisë së atij vendi pesë minuta pasi kalova kufirin nga Mali i Zi (viza e hyrjes: 10 euro), kur pashë një karrocë kali duke ecur në autostradë, e ndjekur nga një karvan me shpejtësi të lartë dhe disa motoçikleta që mbanin flamurin gjerman.
Mbërrita me autobus në një pasdite të nxehtë dhe u befasova menjëherë nga rrafshësia e mahnitshme grafike e arkitekturës koloniale italiane, shëmtia epike e arkitekturës së stilit sovjetik dhe aspiratat naive të kullave të reja, ndërtuar prej qelqi dhe çeliku. Ndërtesat mbartnin një energji që nuk mund ta shpërfillja. Binin në sy fasadat e blloqeve të apartamenteve me ngjyra të ndezura dhe të realizuara nga kryebashkiaku Edi Rama, një artist dhe tani kreu i Partisë Socialiste (viti 2006). Blloqe pallatesh plot ngjyra, ndërtesa në formë kutish që dukeshin sikur kishin rënë nga qielli.
Shumë shpejt u gjenda në Bllok, qendra me populluar e Tiranës. Dikur e rezervuar për familjet e zyrtarëve të lartë të Partisë Komuniste, sot kjo lagje është plot me butikë, restorante italiane (aty nuk hante askush ushqim shqiptar) dhe bar-kafe ku kryeqytetasit e të gjitha shtresave pinin kafe ekspres nga agimi deri në muzg. Gjeta një kafene (Rruga Dëshmoret e 4 Shkurtit), e cila u bë shtëpia ime për tre ditë falë dekorit të saj modern, pijeve të lira (mbi 500 lekë në ditë, ose pak më pak se 5 dollarë, dhe WiFi falas.
Lokali ishte gjithashtu mikpritës për elitën e re të qytetit dhe brenda pak minutash u miqësova me disa artistë nga Serbia, Mali i Zi, Kosova dhe Shqipëria, të cilët ishin bërë bashkë në një seminar rajonal pajtimi. Njëri ishte duke përgatitur një realizim për BBF, një rrjet televiziv ku për 200 euro kushdo mund të shfaqej duke dalë në rrugë dhe realizojë një video, shoqëruar me muzikë.
Një tjetër realizonte një dokumentar në një urë këmbësore aty pranë, e bllokuar nga një burrë pa krahë (lypës) dhe ku shfaqeshin shumë fëmijë që e “rivalizonin”.
Por përveç lypsarëve, Tirana dukej çuditërisht e sigurt dhe tërheqëse. Shkoja i vetëm në shtëpi natën në errësirë të plotë, vetëm kisha frikë se mos do të më pengonte ndonjë mace endacake në trotuarin me pllaka që ishin hequr ose lëviznin. Dhe nëse energjia e Tiranës më befasoi, jetesa kushtonte pak. Darkat në restorantet më të këndshme si ai në majën e njërës prej “Kullave Binjake” kushtonin më pak se 15 dollarë për një person, duke porositur pjata me supë të nxehtë, kos dhe medaljone me mish viçi, ose edhe racioni im i preferuar i peshkut të pjekur në skarë rrallë i kalonte 30 dollarët.
Të vetmet gjëra që më zhgënjyen ishin taksitë që nuk kishin vend të caktuar, si dhe nuk respektonin distancën dhe çmimet (kurrë mos paguani më shumë se 500 lekë), si dhe akomodimet në hotele. Hotelet ishin të pakta dhe të shtrenjta. Qëndrova në një hotel në qendër të kryeqytetit, të cilin e kishte rekomanduar një mik i një mikut tim. Dhoma ime e thjeshtë me ajër të kondicionuar kushtonte 40 euro, rreth dyfishi i asaj që do të paguanit në një vend si “Phnom Penh”.
Shumë më zhgënjyese ishte refuzimi i Shqipërisë për t’u përshtatur me normalitetin. Kullat ngriheshin njëra pas tjetrës me shpejtësi, ndërsa trotuaret ngushtoheshin; Galeria e Arteve ekspozonte vepra të bukura arti, por rrallëherë i identifikonte piktorët dhe skulptorët e realizmit socialist. Ktheheshe për një koktej në bar, për pak freski – derisa përballeshe me fëmijë të këndshëm, por dëshpërues të rrugës, të cilët të kapnin dhe të puthnin krahun me shpresën se do t’ju falje një monedhë 50-lekëshe. Por kur dola nga bari dhe pashë një burrë tjetër të çmendur që kërcënonte autobusët me një tullë – dhe reagimet edhe më të çuditshme të kalimtarëve që i drejtonin këpucët si “armë”, duke iu kundërpërgjigjur çmendurisë së tij – kuptova se ishte koha për t’u larguar nga Tirana.
Kështu lashë hotelin, mora një taksi dhe i thashë shoferit dy fjalë: “autobus” dhe “Gjirokastra”. Autobusi është transporti më i lirë (por jo më i lehtë) për të shkuar në qytetin jugor të Gjirokastrës, i cili nxori dy figurat, njëri më i famshëm dhe tjetri më famëkeqi i Shqipërisë: ata janë romancieri Ismail Kadare dhe Enver Hoxha, diktatori që sundoi Shqipërinë nga viti 1944 deri kur vdiq në vitin 1985.
Gjashtë orë e gjysmë pas nisjes zbrita nga autobusi, pagova 800 lekë dhe shpresoja të gjeja aty ‘çelësin’ për të kuptuar Shqipërinë. Gjirokastra ishte imponuese, me kështjellën e saj të madhe, shtëpitë karakteristike me çati prej rrasash guri dhe rrugë me kalldrëm aq të pjerrëta sa çdo shëtitje është një ushtrim mazokizmi. Për fat të mirë, njerëzit ishin aq miqësorë dhe të hapur siç ishin edhe në Tiranë. Natën e parë pata një bisedë të ngrohtë në italisht me Zinin, një burrë 80-vjeçar që luante domino me shokët e tij pranë një xhamie dhe u miqësova me Emin, 15-vjeçar, një kamerier restoranti në qytetin e vjetër. Më e mira nga të gjitha, darka nuk shkonte kurrë më shumë se 10 dollarë.
Edhe akomodimi im ishte perfekt: u vendosa në një hotel, një shtëpi e restauruar me kujdes me tavane të ndërlikuara prej druri të gdhendura (njëri 200 vjeçar) ku shfaqej pamja spektakolare e qytetit të vjetër dhe e gjithë lugina e Drinos. Kushtonte 4.000 lekë nata, një okazion për një vend kaq të këndshëm. Por doja më shumë se ushqim të mirë edhe çarçafë të pastër.
Doja të kuptoja dy rrymat që përcaktuan qeverisjen e Shqipërisë së shekullit të 20-të: tendosjen intelektuale, kozmopolite të ilustruar nga Kadareja dhe tendencat e dhunshme dhe represive të nxitura nga Enver Hoxha. Fatkeqësisht, as shtëpia e fëmijërisë së Kadaresë, e cila u dogj në vitin 1997, as shtëpia e Enver Hoxhës, e cila gjithashtu u dogj, por u rindërtua dhe tani është një Muze Etnografik (hyrja, 200 lekë), nuk jepnin pasqyrën e një “qytet-muze” të mbrojtur nga Unesco.
Duke u kthyer më tej në kohë, vizitova kështjellën që dominonte qytetin. Që datonte të paktën në shekullin e gjashtë, një strukturë e zymtë dhe magjepsëse për t’’u eksploruar, me harqe të larta dhe shkallët që të çonin poshtë deri te shpellat e freskëta dhe të lagështa (njëra prej të cilave ishte kthyer në lokal). Por edhe këtu vizitori mbetej në errësirë. Kush e ndërtoi këtë vend? Për çfarë shërbente burgu? A është vërtet avioni amerikan i ekspozuar një aeroplan spiun që u rrëzua në vitin 1957? Përgjigjet nuk i gjeje dot, nëse ishe thjesht një vizitor, ose turist.
Pas pesë ditësh u largova nga Shqipëria i pasigurt se çfarë po lija pas. U përpoqa të kuptoja kontradiktat e këtij vendi – me skenat e tij surreale që hasje në rrugë dhe etjen e njerëzve për mirësjellje; trashëgiminë e saj të dhunshme dhe mikpritjen e jashtëzakonshme – por dështova. Teksa morë rrugën drejt Greqisë, pasi u largova nga qyteti bregdetar i Sarandës dhe lashë pas rrënojat e lashta të Butrintit, mendja ime ishte e mbushur me plot kontradikta. Mendoj se do të më duhet të kthehem sërish në Shqipëri.
*New York Times, publikuar më 9 qershor 2006 me titull “In Albania, a Capital Full of Contradictions”- Shqipëria, një vend plot kontradikta
