NĂ« traktatin e vitit 1623 âIl Saggiatoreâ, fizikanti, matematikani dhe filozofi italian Galileo Galilei, formuloi pĂ«rmes njĂ« metafore njĂ« nga mendimet qĂ« konsiderohet ende sot si mĂ« i rĂ«ndĂ«sishmi nĂ« historinĂ« e evolucionit tĂ« konceptit tĂ« shkencĂ«s dhe metodĂ«s shkencore. Ai shkroi se âfilozofia natyrore Ă«shtĂ« shkruar nĂ« kĂ«tĂ« libĂ«r tĂ« madh, i cili Ă«shtĂ« vazhdimisht i hapur para syve tanĂ«â, dhe se ai libĂ«r âĂ«shtĂ« i shkruar nĂ« gjuhĂ«n e matematikĂ«s, dhe personazhet janĂ« trekĂ«ndĂ«sha, rrathĂ« dhe figura tĂ« tjera gjeometrikeâ.
Metafora e âlibrit tĂ« natyrĂ«sâ, Ă«shtĂ« rimarrĂ« kohĂ«t e fundit nga shumĂ« mendimtarĂ« tĂ« tjerĂ«,midis tyre fizikanti amerikan Riçard Fejnman, qĂ« nĂ« librin e tij âLigji fizikâ shkroi se pĂ«r tĂ« njohur dhe vlerĂ«suar natyrĂ«n âĂ«shtĂ« e nevojshme tĂ« kuptohet gjuha qĂ« flet ajoâ, pra matematika.
Reflektime të tilla mbi marrëdhënien e thellë dhe ndërvarësinë midis matematikës dhe natyrës, kanë origjinë shumë të lashtë në traditën e mendimit filozofik perëndimor dhe në historinë e shkencës. Hipoteza se matematika është gjuha e Universit, dhe se numrat janë entitete reale dhe jo thjesht sa për paraqitje, gjurmohet tradicionalisht që në shekullin V para Krishtit, dhe në veçanti në shkollën e Pitagorës në Greqinë klasike.
PĂ«r PitagorianĂ«t, realiteti ishte nĂ« thelb matematikor. Ata besonin se ai pĂ«rbĂ«hej nga objekte matematikore, ashtu si materia qĂ« pĂ«rbĂ«het nga atomet. Numrat ishin njĂ«kohĂ«sisht njĂ«si reale dhe parime universale, dhe monada (nga greqishtja ÎŒÏÎœÎżÏ, monos, unike, njĂ«), ishte parimi i parĂ« nga i cili buronin tĂ« gjithĂ« numrat dhe elementĂ«t e tjerĂ« tĂ« Universit.
Për Platonin, numrat dhe format gjeometrike ishin entitete konkrete dhe reale, të pavarura nga ekzistenca e subjektit që i përjeton dhe i njeh. Dhe pavarësisht se ka kaluar nëpër ripërpunime të ndryshme, kjo ide është mbështetur nga shumë matematikanë përgjatë shekujve.
Në shekullin XX, tradita pitagorao-platonike u ringjall nga matematikani zviceran Pol Bernais dhe nga matematikani gjerman Georg Kantor, i konsideruar si themeluesi i teorisë së grupeve, dhe një nga teoricienët e parë të pafundësisë si diçka e matshme.
Sipas një koncepti të ripunuar në mënyra të ndryshme, por që ende ndahet nga eksponentët e të ashtuquajturit platonizëm matematikor, matematikanët i izolojnë objektet e natyrës duke i përcaktuar vetitë e tyre. Por fakt është se këto objekte ekzistojnë dhe kanë stabilitetin e tyre pavarësisht nga qeniet njerëzore.
NĂ« kĂ«tĂ« kuptim, matematika do tĂ« ishte njĂ« âzbulimâ jo shumĂ« i ndryshĂ«m nga ai qĂ« zakonisht i atribuohet eksploruesve evropianĂ« qĂ« arritĂ«n nĂ« AmerikĂ« nĂ« fundin e shekullit XV. Ata e âzbuluanâ atĂ« nĂ« kuptimin qĂ« zbuluan diçka qĂ« ekzistonte tashmĂ«. Pra e eksploruan atĂ«, dhe duke lĂ«vizur nĂ«pĂ«r ato hapĂ«sira u dhanĂ« emra luleve, bimĂ«ve dhe objekteve tĂ« tjera qĂ« vĂ«zhguan.
NjĂ« nga mbĂ«shtetĂ«sit mĂ« tĂ« cituar tĂ« teorisĂ« sĂ« zbulimit tĂ« matematikĂ«s ishte matematikani austriak Kurt GĂ«del, sipas tĂ« cilit klasat dhe konceptet e matematikĂ«s mund tĂ« konceptohen si objekte reale. PĂ«r tĂ«, klasat e kuptuara si âshumĂ«si gjĂ«rashâ, dhe vetitĂ« dhe marrĂ«dhĂ«niet midis kĂ«tyre gjĂ«rave, ekzistojnĂ« pavarĂ«sisht nga pĂ«rkufizimet tona.
Një argument i përdorur shpesh në këtë debat, dhe për të mbështetur idenë se matematika është gjuha e natyrës, është prania e strukturave dhe rregullsive të veçanta tek vetë natyra. Një shembull i shpeshtë është ai i fraktaleve, entitete gjeometrike të pajisura me veti të caktuara.
Lakra romake është një nga shembujt më të përmendur dhe më të njohur, megjithëse rregullsia e fraktaleve është e përafërt dhe nuk vazhdon pafundësisht. Struktura të tjera të rëndësishme vijnë nga mbretëria e kafshëve. Për shembull, dihet forma gjashtëkëndore e hojeve të ndërtuara nga bletët punëtore në koshere për të depozituar mjaltin dhe polenin.
NjĂ« nga hipotezat e formuluara pĂ«r tĂ« shpjeguar kĂ«tĂ« strukturĂ« vertikale Ă«shtĂ« se gjashtĂ«kĂ«ndĂ«shi i rregullt â me 6 brinjĂ« me gjatĂ«si tĂ« barabartĂ«, dhe 6 kĂ«nde me gjerĂ«si tĂ« barabartĂ« â Ă«shtĂ« figura gjeometrike e cila lejon pĂ«rpunimin e njĂ« sipĂ«rfaqeje tĂ« sheshtĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ«n mĂ« efikase tĂ« mundshme.
Sipas kĂ«saj hipoteze, hoja pĂ«rbĂ«hej nga figura gjashtĂ«kĂ«ndore sepse bletĂ«t pĂ«rpiqen tĂ« ruajnĂ« burimet duke minimizuar sasinĂ« e dyllit tĂ« pĂ«rdorur pĂ«r ta ndĂ«rtuar atĂ«. NjĂ« veprim i ndikuar nga evolucioni, siç do tĂ« vĂ«rente edhe natyralisti anglez Ăarls Darvin. NĂ« fakt çdo lloj strukture tjetĂ«r do tĂ« kishte njĂ« raport mĂ« pak tĂ« favorshĂ«m midis sipĂ«rfaqes sĂ« pĂ«rgjithshme tĂ« sipĂ«rfaqes sĂ« mbuluar.
Bletët duhej të bënin një përpjekje më të madhe, nëse do të përdornin shumëkëndësha të ndryshëm nga gjashtëkëndëshi (për shembull, trekëndësha ose katrorë barabrinjës, të cilët do të lejonin gjithashtu që sipërfaqja të mbulohej në mënyrë të njëtrajtshme).
NdĂ«rkohĂ« matematikanĂ« tĂ« tjerĂ« mendojnĂ« se matematika Ă«shtĂ« njĂ« shpikje njerĂ«zore. Sipas kĂ«saj perspektive, objektet matematikore nuk janĂ« objekte qĂ« ekzistojnĂ« diku nĂ« pritje pĂ«r tâu zbuluar. PĂ«rkundrazi, ato janĂ« koncepte qĂ« nuk ekzistojnĂ« derisa dikush tâi pĂ«rcaktojĂ«, tâi âkrijojĂ«â ato, me ose pa synimin pĂ«r ta kuptuar Universin.
Ideja qĂ« qĂ«ndron pas hipotezĂ«s se matematika Ă«shtĂ« njĂ« shpikje, Ă«shtĂ« se tĂ« gjitha objektet dhe konceptet matematikore, nga parabolat tek rrĂ«njĂ«t katrore, nuk janĂ« tĂ« vĂ«rteta nĂ« kuptimin nĂ« tĂ« cilin themi se Ă«shtĂ« e vĂ«rtetĂ« qĂ« zjarri digjet. Sipas njĂ« qasjeje tĂ« njohur si formalizĂ«m, teoritĂ« matematikore thuhet se janĂ« pjesĂ« e njĂ« âlojeâ, me rregulla tĂ« vendosura nga njerĂ«zit, ashtu siç Ă«shtĂ« rregulli i vendosur, sipas tĂ« cilit nĂ« lojĂ«n e shahut oficeri mund tĂ« lĂ«vizĂ« vetĂ«m diagonalisht.
NdĂ«r mbĂ«shtetĂ«sit kryesorĂ« tĂ« kĂ«saj qasjeje, pĂ«rmendet shpesh matematikani gjerman David Hilbert, i cili jetoi midis shekujve XIXâ XX, nĂ« njĂ« periudhĂ« historike tĂ« karakterizuar ndĂ«r tĂ« tjera nga nxitja pĂ«r ta kuptuar matematikĂ«n si njĂ« ndĂ«rtim logjik.
PĂ«r Hilbert, sado qĂ« rrjedhin nga fizika dhe pĂ«rvoja intuitive e hapĂ«sirĂ«s, ââ tĂ« gjitha teoritĂ« matematikore duhet tĂ« ishin reduktuar nĂ« sisteme formale. NdĂ«rkohĂ« sot ka pĂ«rpjekje qĂ« matematika tĂ« konsiderohet nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ« si shpikje dhe zbulim. Sipas kĂ«saj qasjeje tĂ« tretĂ«, matematika Ă«shtĂ« njĂ« shpikje nĂ« masĂ«n qĂ« Ă«shtĂ« njĂ« mĂ«nyrĂ« pĂ«r tâi dhĂ«nĂ« formĂ« materies, por edhe njĂ« zbulim nĂ« masĂ«n qĂ« materia i jep substancĂ« matematikĂ«s.
Marrë me shkurtime nga Il Post-Bota.al
