Nga Julian Evans / The Daily Telegraph
Zakonisht, agjencia Qendrore e Inteligjencës së ShBA-së (CIA) nuk ndërlidhet me bujarinë. Presidenti [Harry S.] Truman deklaroi në mënyrë të famshme se nuk do të kishte pranuar kurrë krijimin e saj në vitin 1947, “nëse do ta kisha ditur se do të shndërrohej në një Gestapo amerikane”. Mbështetja e saj për grushtet e shtetit – në Iran më 1953, në Guatemalë në vitin pasues, në Kili më 1973 – si dhe financimi i pushtimit të Gjirit të Derrave [Kubë] më 1961 dhe i kontrabandistëve nikaraguanë në vitet ’80 të shekullit XX, përfshirë taktikat e fshehta, si vrasjet politike dhe përgjimet e brendshme, e kanë lënë CIA-n me një reputacion të diskutueshëm.
Pikërisht për këtë arsye është befasi të lexosh, në librin e Charlie Englishit, Klubi i leximit i CIA-s [The CIA Book Club], se gjatë dekadës të fundit vendimtare të Luftës së Ftohtë, CIA drejtoi një “program librash” në shkallë të gjerë, duke kontrabanduar literaturë të ndaluar perëndimore në një nga frontet e saj më të rëndësishëm – në Poloni. Ky operacion ishte shumë më tepër se një akt bamirësie; ai luajti një rol përcaktues në triumfin e demokracisë në Evropën Lindore, ndoshta edhe në shembjen e vetë Bashkimit Sovjetik.
Historia filloi dy dekada më parë. Të rinjtë në Poloninë e viteve ‘60 të shekullit XX ishin të bombarduar me propaganda komuniste, por ende ruanin një pjesë të vetëbesimit intelektual të rinisë perëndimore. Shumë prej tyre nuk kishin parë kurrë literaturë të pacensuruar; megjithatë, ata ishin të vetëdijshëm se jetonin në një botë të dominuar, si i gjithë blloku lindor, nga një “shtyp i rremë” që nuk mund të raportonte të vërtetën, nga “radio dhe televizione të rreme” që nuk trajtonin problemet e Polonisë, si dhe nga “arti i rremë” që ishte i shkëputur nga realiteti.
Kur opozita polake ndaj komunizmit filloi të shfaqej në mes të viteve ’70 të shekullit XX, tre persona u bënë veçanërisht të rëndësishëm. Një grua e re, Teresa Bogucka, kishte një kopje në polonisht të 1984-shit [Nineteen Eighty-Four] të George Orwellit, të cilën babai i saj e kishte kontrabanduar nga Parisi. Miqtë e saj u mahnitën dhe u tronditën nga saktësia e romanit në përshkrimin e jetës së tyre. Teresa pati idenë për të krijuar një “bibliotekë fluturuese” me libra të pacensuruar. Deri në vitin 1978, ajo kishte mbledhur 500 tituj. Librat qarkullonin vazhdimisht dhe mund të gjendeshin vetëm rastësisht; sa herë që SB-ja – policia sekrete e Polonisë – e arrestonte Teresan, nuk gjenin kurrë prova të “krimeve” të saj.
Nga këndvështrimi i Perëndimit, një përballje ushtarake përtej Perdes së Hekurt ishte e pamundur – një përplasje e tillë do të çonte në shkatërrim bërthamor. Lufta, për këtë arsye, bëhej për mendjet dhe zemrat e njerëzve. Qysh në vitin 1949, CIA financoi kontrabandimin e librave në Poloni, duke përdorur dosjet telefonike të Evropës Lindore për t’i dërguar ato drejtpërdrejt te njerëzit. Në vitin 1975, ajo krijoi “Qendrën Ndërkombëtare të Letërsisë” [International Literary Centre] – vëreje drejtshkrimin britanik [fjala “centre”] për të shmangur dyshimet – me qendër në Manhattan dhe të drejtuar nga George Minden. Askush nuk e kuptonte më mirë këtë mision se Mindeni, një studiues shumë i arsimuar dhe i internuar nga vendlindja e tij, nga Rumania, pasi sovjetikët konfiskuan fushat e tij të naftës. Zgjerimi i rrjetit të tij – i përbërë nga botues, filantropë dhe mërgimtarë të tjerë – filloi të kontrabandonte miliona tituj të ndaluar në Poloni dhe në vende të tjera, me autorë që shkonin nga Hannah Arendt deri te Agatha Christie.
Luftëtari i tretë për të vërtetën ishte Mirosław Chojecki, një botues i ri polak i cili, deri në pranverën e vitit 1980, ishte arrestuar 43 herë. I trajnuar si fizikan bërthamor, Chojecki nuk ishte shumë i lexuar, por e dinte se komunizmi po i gënjente. Të dy prindërit e tij kishin luftuar në Ushtrinë Atdhetare [Armia Krajowa] partizane polake dhe gatishmëria e tij për të mbrojtur të vërtetën – e cila e çoi në burg dhe në një grevë urie 33-ditore – u bë frymëzim për polakët e tjerë.
Por, historia nuk ndjek kurrë një rrugë të këndshme. Klubi i leximit i CIA-s është më i fuqishëm kur tregon në detaje – ndonjëherë në mënyrë tepër të hollësishme – se si represioni në Poloninë e viteve ‘70 të shekullit XX çoi në krijimin e sindikatës Solidariteti [Solidarność] në vitin 1980. Charlie English, një ish-redaktor ndërkombëtar i lajmeve, arrin ta mbajë të kontrolluar kompleksitetin e kësaj drame me shumë shtresa. Dhe, megjithëse ligji ushtarak, i imponuar 18 muaj më vonë, solli një dekadë tjetër shtypjeje, librat – së bashku me shtypshkronjat, letrën dhe ngjyrën – vazhduan të kontrabandoheshin fshehurazi në Poloni në sasi industriale. Në fund, rezultatet ishin vendimtare. Disidenti polak Adam Michnik pohoi se “ishin librat ata që fituan luftën … Na lejuan të mbijetonim dhe të mos çmendeshim”.
Mbetet e paqartë ajo që vetë CIA besonte për rolin e “klubit të librave” të saj në rrëzimin e komunizmit. Në CIA, konsensusi ishte se furnizimi me armë i muxhahedinëve afganë, të cilët po rezistonin kundër pushtimit sovjetik në atë kohë, ishte faktori vendimtar për përfundimin e Luftës së Ftohtë. Por, në vitin 1991, kur Mindeni shkroi raportin e tij të fundit përpara se të jepte dorëheqjen, Qendra Ndërkombëtare e Letërsisë kishte shpërndarë pothuajse dhjetë milionë libra, revista dhe kaseta në Poloni, Çekosllovaki, Hungari, Rumani dhe Bullgari, në një periudhë prej 35 vjetësh. Ky ishte një operacion me rëndësi të madhe kulturore dhe, në fund politike, me pak ose aspak pasoja anësore, ndërsa kushtoi shumë më pak se furnizimi me mijëra tonë armë për luftëtarët militantë islamikë në Afganistan.
Në fund, gjithçka që mund të thuhet është se edhe nëse CIA ka qenë aq e kritikuar, e pamëshirshme dhe e pakontrolluar, siç e kanë përshkruar kundërshtarët e saj, përpjekjet e saj të habitshme për të fituar Luftën e Ftohtë, me libra, dëshmojnë një shprehje të vjetër se edhe një ketër i verbër herë pas here gjen një arrë. Në këtë rast, ishte arra ajo që theu thyesin e arrës. /Telegrafi/
