Annabel Nug në bashkëbisedim me shkrimtaren turke Elif Shafak /
The Independent (titulli: Elif Shafak: ‘As a novelist in Turkey, you can find yourself put on trial, prosecuted… almost digitally lynched’)
Të jesh romanciere në Turqi do të thotë diçka ndryshe nga ajo që nënkuptohet në Britani. “Është një përvojë e rëndë,” thotë Elif Shafak, e cila, në moshën 53-vjeçare, përshkruhet shpesh si shkrimtarja më e famshme në vend [në Turqi]. Epo, mirë, të jesh shkrimtare grua në Turqi … kjo është një histori më vete.
“Brenda natës mund të përfundosh në gjyq, e paditur, nën hetime, e ndjekur penalisht, pothuajse e linçuar në mënyrë digjitale,” thotë Shafak. Ajo e di këtë nga përvoja personale. Në vitin 2006, ajo u gjykua për “fyerje ndaj turqizmit” për romanin e saj Bastardja e Stambollit, thjesht sepse ky libër njohu gjenocidin armen dhe sfidoi narrativën zyrtare të shtetit turk. Ishte hera e parë që një vepër letrare përballej me një gjyq të tillë. “Fjalët e personazheve të trilluar ishin shkëputur nga romani im dhe ishin përdorur si prova në sallën e gjyqit,” thotë ajo sot. Jashtë gjykatës, “ultranacionalistët pështynin mbi fotot e mia, i digjnin ato bashkë me flamurin e BE-së. Ishte mjaft tronditëse.” Në fund, ajo u shpall e pafajshme.
Më vonë, në vitin 2019, një tjetër libër i Shafakut, romani 10 minuta e 38 sekonda në këtë botë të çuditshme, që flet për një prostitutë të vrarë në Stamboll, ishte mes disa librave të hetuar nga autoritetet turke për “krime të turpshme.” Romani u përzgjodh gjithashtu në listën e ngushtë për çmimin “Booker”.
Kanë kaluar pothuajse dhjetë vjet që kur Shafak është ndier “rehat” për t’u rikthyer në Turqi. Ajo ka jetuar në Londër për 16 vjet, duke udhëtuar për në Stamboll gjatë shtatë prej tyre, para se të ndalonte krejtësisht udhëtimet. Megjithatë, sot, në zyrën e botuesit të saj në qendër të Londrës, Turqia është e pranishme kudo në të – në lapsin e syve që thekson sytë e saj të kaltër, në aromën e çajit me nenexhik që del nga filxhani i saj. Theksi i saj mban ende ritmin e gjuhës amtare. “Ende ka fjalë anglisht që nuk i shqiptoj dot,” thotë ajo duke buzëqeshur.
Romanet e saj, të shkruara në anglisht, nuk tregojnë asnjë shenjë pasigurie. Janë ambicioze në përmasë, përfshijnë shekuj dhe gjeografi – nga Mesopotamia e lashtë deri te Londra e sotme. Nga 21 librat e saj, pothuajse të gjithë mishërojnë interesin e saj karakteristik për kujtesën dhe politikën. Romani më i fundit i Shafakut, Ka lumenj në qiell, ndjek një pikë të vetme uji përmes mijëvjeçarëve, nga Tigri deri në Temzë, duke paraqitur personazhe që variojnë nga mbreti asir Ashurbanipal, te një polimat i shekullit XIX i lindur në lagjet e varfra të Londrës, e deri te një vajzë e re jazidie që rritet në Turqi.
Ndërsa romanet e saj të para u vlerësuan në vendlindje, njohja ndërkombëtare erdhi vetëm kur ajo filloi të shkruante në anglisht – padyshim e ndihmuar nga jehona ligjore e Bastardes së Stambollit. Njerëzit mund të kenë ardhur për titujt e lajmeve, por qëndruan për prozën. Tani, dy dekada dhe 11 libra më vonë, Shafak është një nga romancieret më të njohura në Mbretërinë e Bashkuar.
Në bisedë, Shafak është haptazi shkrimtare – përdor metafora me lehtësi, ashtu siç të tjerët përdorin “si për shembull” apo “ëm”. Se ajo është adhuruese e përjetshme e hevi-metalit, ky është një fakt i këndshëm; është e vështirë të imagjinosh prozën poetike të Dyzet vjet dashuri të jetë të krijuar nën tingujt e fuqishëm të metalit të vdekjes [death metal].
Shafaku lindi në Strasburg, në Francë, ku babai i saj po ndiqte një doktoraturë në filozofi. Ajo u rrit në një ambient intelektual. “Isha e rrethuar nga shumë studentë të majtë ndërkombëtarë, libra idealistë, tym duhani dhe xhemperë me jakë të lartë,” thotë ajo me një ton mallëngjyes. Kur prindërit u ndanë, ajo u shpërngul me të ëmën në Ankara. “Lagjja jonë ishte shumë konservatore, shumë e mbyllur dhe patriarkale,” thotë ajo. “Isha shumë e vogël për të kuptuar dhe krahasuar [me Francën], por jo aq e vogël sa për të mos ndier që ishim ndryshe. Se ishim ne ato që nuk përshtateshim.”
Nëna e saj ishte një grua e divorcuar, gjë që i veçonte menjëherë – dhe fakti që ajo refuzonte përpjekjet e komunitetit për t’i gjetur një burrë të ri ishte rast edhe më i pazakontë. “Zakonisht, gratë në situata të tilla, në atë kohë martoheshin menjëherë me dikë më të moshuar, por ndërhyri gjyshja ime,” thotë ajo. “Ajo u kujdes për mua që nëna ime të kthehej në universitet, të kishte një karrierë dhe të kishte zgjedhje. Ishte diçka e jashtëzakonshme. Ajo që bëri ishte shumë progresive.”
Në shtëpi, gjyshja e Shafakut e argëtonte me tregime dhe ninulla, enigma dhe legjenda nga Lindja e Mesme, Ballkani, Levanti – jehona të të cilave dëgjohen ende në librat e saj. “Gjyshja ime nuk ishte grua shumë e shkolluar, sepse e kishin larguar nga shkolla vetëm pse ishte vajzë, por ajo ishte një njeri shumë i mençur.”
Nëna e saj më pas u punësua në Ministrinë e Jashtme, dhe kjo e çoi familjen drejt një shpërnguljeje tjetër, këtë herë në Spanjë. “Unë besoj vërtet në motërsinë. Kur gratë e mbështesin njëra-tjetrën, veçanërisht në ato momente vendimtare të jetës, ndikimi i asaj mbështetjeje zgjat përtej brezave.”
Në Spanjë, Shafaku ishte e vetmja nxënëse turke në shkollë. “Mbaj mend kur një terrorist turk tentoi të vriste Papën; ditën tjetër, sapo hyra në klasë, të gjithë fëmijët talleshin me mua: ‘Pse donit ta vrisnit Papën?’” – thotë ajo. “Ose kur Turqia merrte zero pikë në Eurovision dhe fëmijët më ngacmonin.” Sado klishe të tingëllojë, librat ishin miqtë e saj. E, shkrimi ishte arratisja e saj. “Doja të ikja në imagjinatën time sa më shumë që të mundja,” thotë Shafak. Ajo e kujton ende ditën kur zbuloi Don Kishotin – hera e parë kur përjetoi lirinë e vërtetë përmes letërsisë.
Herën e dytë e përjetoi shumë më vonë, në të tridhjetat, kur filloi të shkruante në anglisht. “Ishte si të më pritej dora me të cilën shkruaj,” thotë ajo. “Të formuloja zërin tim letrar në një gjuhë tjetër ishte si të filloja nga e para, por migrimi në gjuhën angleze më dha distancë njohëse dhe një ndjenjë shtesë lirie.” Ajo e krahason me të shikuarit e një fotografie: “Kur dëshiron të shohësh diçka më qartë, bën një hap prapa – dhe kjo të afron më shumë me të.”
Ky hap gjuhësor prapa e ka ndihmuar Shafakun të dëgjojë më qartë heshtjet që dëshiron të mbushë. “Turqia ka një histori shumë të gjatë dhe të pasur, por kjo nuk përkthehet domosdo në një kujtesë të fortë,” thotë ajo. “Në fakt, besoj se jemi një shoqëri me amnezi kolektive. Kur shikon historinë që na mësohet, ka aq shumë heshtje. Si ishte Perandoria Osmane për gratë? Heshtje e madhe. Për pakicat? Heshtje e madhe,” thotë ajo. “Në letërsinë turke ekziston një heshtje e thellë rreth gjenocidit armen, dhe kjo nuk vjen vetëm nga e djathta, por edhe nga e majta. Është ende një nga tabutë më të mëdha në Turqi.” Për këtë arsye, Shafak pëlqen të mendojë për veten dhe për shkrimtarët e tjerë si ruajtës të kujtesës.
Vendimi i saj për të kaluar në anglisht nuk kaloi pa reagime. “Njerëzit thoshin se kisha braktisur gjuhën time, se nuk mund të quhesha më shkrimtare turke,” thotë ajo. “Por, ky është problemi me nacionalizmin – është gjithmonë një mendësi e tipit ‘ose/ose’. Nuk po braktis gjuhën time amtare, si mundem? Është gjuha e gjyshes, e nënës sime dhe e fëmijërisë sime.”
Kur erdhi momenti që Shafak të zgjidhte një vatër të re, ajo u vendos në Londër për disa arsye. Për thellësinë e saj intelektuale dhe kulturore, padyshim, por edhe për shkak të diversitetit. “E çmoj shumë faktin që fëmijët, kur shkojnë në shkollë, kanë shokë nga prejardhje të ndryshme – që mësojnë të çmojnë kulturat dhe traditat e njëri-tjetrit,” thotë ajo. Gjëja tjetër që e tërhiqte te britanikët ishte qetësia e tyre përballë politikës. “Mendoja se ishte e mahnitshme që njerëzit në Britani qëndronin aq të qetë, edhe kur nuk binin dakord,” thotë ajo, dhe ndalet. “Pastaj ndodhi Brexit-i, dhe e humbëm këtë.”
Shafak është e matur dhe vigjilente për të ardhmen. “Duhet të jemi të vëmendshëm,” këshillon ajo, duke u përkulur përpara. “Mund të mos biem dakord për disa çështje, por duhet të jemi të vetëdijshëm për vlerat që na bashkojnë. Për mua, njëra prej tyre është vlerësimi për demokracinë. Nuk po them që demokracia është sistem i përsosur, por është më i miri që kemi zhvilluar dhe duhet ta përmirësojmë, jo ta braktisim. Asnjë njeri, asnjë parti politike, asnjë kompani teknologjike nuk duhet të ketë pushtet absolut – kjo është shumë e rrezikshme. Të gjithë jemi qenie të gabueshme. Të gjithë jemi njerëz. Duhet të jemi të kujdesshëm ndaj normave demokratike, të cilat, fatkeqësisht, ndonjëherë po i humbasim.” Ajo ndalet për një çast. “Nuk po them se kjo po ndodh në Mbretërinë e Bashkuar, por shoh farat e saj.”
Sigurisht, ajo është veçanërisht e ndjeshme ndaj këtyre sinjaleve alarmi. I kap menjëherë tingujt e parë të tiranisë – ndjeshmëri të cilën e ka zhvilluar përmes përvojës me politikën në vendin e saj, ku, siç thotë ajo, “kemi parë një rënie të vazhdueshme të asaj që kishte mbetur nga demokracia turke” nën presidencën 22-vjeçare të Recep Tayyip Erdoganit.
Ditën kur flasim, protesta të ashpra kanë shpërthyer në kryeqytetin turk për shkak të arrestimit të Ekrem İmamoğlusë, kryetarit të Bashkisë së Stambollit dhe rivali kryesor i Erdoganit, vetëm pak ditë para se të shpallej kandidati për zgjedhjet presidenciale të vitit 2028. “Është e papranueshme, e paligjshme dhe jodemokratike,” thotë Shafak. Në rrugë, protestuesit përballen me gaz lotsjellës dhe plumba gome. “Ka shumë njerëz në Turqi që duan dhe meritojnë një demokraci të mirëfilltë. Ne nuk duam autoritarizëm.”
“Turqia na tregon çfarë ndodh kur dëmtohet sundimi i ligjit, kur nuk ka ndarje të pushteteve dhe mungon media e pavarur,” thotë ajo. “Kur kutia e votimit mbetet e vetmja mbështetje e një sistemi, ai sistem nuk mund të mbijetojë si demokraci në afat të gjatë. Ajo çka mbetet është thjesht qeverisja nga shumica dhe, nga aty, rrëshqitja drejt autoritarizmit mund të jetë shumë e shpejtë, shumë e lehtë.” Dhe, më e rëndësishmja – kjo rënie të ndodhë kudo.
Shafak kujton një bisedë që pati rreth dhjetë vjet më parë me një akademik amerikan, i cili i kishte thënë se ishte “e kuptueshme” që ajo ishte feministe, duke qenë se vinte nga Turqia. “Ajo deklaratë më bëri të ndalem,” thotë ajo, “sepse nënkuptimi ishte se nëse je amerikan, apo nga Norvegjia ose Kanadaja, nuk ke arsye të shqetësohesh për të ardhmen e të drejtave të grave. Por, tani e dimë më mirë.”
Epoka Trump në ShBA solli një kthim prapa në të drejtat e njeriut, duke minuar dekada përparimi – nga përmbysja e çështjes Roe v. Wade, deri te reagimi në rritje kundër të drejtave të migrantëve, refugjatëve, personave LGBT+ dhe grave. “Duhet të shqetësohemi për të drejtat e grave, kudo që të jemi – dhe në Amerikë, tani më shumë se kurrë, sepse gjërat mund të kthehen shpejt së mbrapshti,” thotë Shafak.
Kur flet për politikën, në zërin e Shafakut nuk ka asnjë shenjë pasiviteti – asnjë apati. Ajo është e gjallë. Emocionalisht e ngarkuar. E njëjta gjë ndodh edhe në shkrimin e saj. Pavarësisht sa i errët mund të jetë subjekti, gjithmonë mbetet një fije shprese. Edhe historia e një prostitutë të vrarë, e gjetur në një kosh plehrash, arrin të ndriçojë përmes humorit dhe dritës. “Mendja mund të jetë më pesimiste – dhe mendoj se kjo është në rregull, sepse na bën më të vetëdijshëm për atë që po ndodh,” thotë ajo. “Por, duhet ta ruajmë vullnetin njerëzor, ta mbajmë gjallë zemrën njerëzore dhe të jemi të mbushur me shpresë.”
