“’Rendi botëror i bazuar në rregulla’ nuk është gjë tjetër veçse një mit. Është koha për një rishikim të madh të institucioneve”, kështu e nis shkrimin e tij, ministri i Punëve të Jashtme të Estonisë, Margus Tsahkna, për britaniken ‘The Guardian’.
“Bota juaj e bazuar në rregulla është triumfin e paqes mbi luftën”, thotë ai.
Të paktën, kështu është treguar historia për tetë dekadat e fundit. Premtimi “kurrë më” ka qenë arsyeja e ekzistencës për institucionet globale si Kombet e Bashkuara dhe Gjykata Ndërkombëtare Penale, të cilat të gjithë duan të gjurmojnë historinë e tyre deri në momentin kur kombet dolën nga rrënojat e Luftës së Dytë Botërore dhe krijuan një paqe të qëndrueshme. Rritja e lirisë dhe prosperitetit u kuptua si nënprodukt.
Megjithatë, një numër në rritje i njerëzve në mbarë botën nuk besojnë më në atë histori. Premtimi i saj është thyer me rikthimin e agresionit në shkallë të plotë nga Rusia, së bashku me përkeqësimin e dhunës dhe paqëndrueshmërisë në mbarë botën. Jemi dëshmitarë të tmerreve që ky sistem supozohej të kishte eliminuar kohë më parë.
Institucionet ndërkombëtare tani shumë shpesh duken të pafuqishme, në rastin më të mirë, për t’u përballur me sfidat më serioze të kohës sonë. Në rastin më të keq, ata janë bashkëfajtorë në mundësimin e tyre. Me zbehjen e shpejtë të besimit, i gjithë sistemi rrezikon të shembet. Kjo do të nënkuptonte kthimin në një epokë perandorish në të cilën “mund të bëjë të drejtë”, dhe të gjithë vuajnë.
Tani dëgjoj njerëz në mbarë botën të pyesin, me urgjencë, gjithnjë në rritje, se si mund të shpëtojmë sistemin tonë ndërkombëtar të bazuar në rregulla. Dëgjoj gjithashtu zhgënjime që duket se jo të gjithë janë investuar në mënyrë të barabartë për ta shpëtuar atë. Por ne nuk mund të shpresojmë thjesht të shpëtojmë sistemin ekzistues ndërkombëtar të bazuar në rregulla nga krizat në të cilat na çoi ky sistem, as të presim që të gjithë të jenë të pasionuar pas diçkaje që ata mendojnë se nuk funksionon për ta. Nëse mund të dështojë një herë, do të dështojë përsëri. Ajo ka nevojë për ndryshime thelbësore.
Lufta e vazhdueshme dhe barbare e agresionit të Rusisë kundër Ukrainës nuk e theu vetëm sistemin. Ajo shfrytëzoi disa nga të metat e saj të shumta për të degraduar normat dhe vlerat e saj në dukje të pazbatueshme. Nëse kjo vazhdon, ne të gjithë do të humbasim përfundimisht interesin për të shpëtuar sistemin.
Për të shpëtuar një sistem të bazuar në rregulla, ne duhet të pranojmë se si, në të gjithë Afrikën dhe pjesë të Evropës, viktimat e pushtimit perandorak ndihen të shkëputur prej tij. Në mënyrë të ngjashme, gjatë Luftës së Dytë Botërore, kombet më të vogla të Evropës Lindore e gjetën veten të detyruar në “sferat e influencës” dhe mbi ta, u lëshua një agresion i tmerrshëm.
Si dikush që u rrit nën atë okupim sovjetik, e kuptoj se si ndihesh të jesh i mbyllur nga bota dhe i përjashtuar nga vendimet që ndikojnë në jetën tënde dhe ata përreth teje. Bota jonë e bazuar në rregulla është me të vërtetë një histori e vazhdueshme për mënyrën se si ne çlirohemi nga politika e fuqive të mëdha dhe mjerimi dhe shkatërrimi që ajo sjell për të gjithë. Kjo është një histori në të cilën të gjithë mund të besojmë.
Ne mund t’i japim fund për mirë politikës së fuqive të mëdha duke siguruar që të gjithë të kenë lirinë për të kontribuar në vendimmarrjen ndërkombëtare. Individët, komunitetet, madje edhe kombet dhe rajonet e tëra aktualisht thjesht nuk kanë fjalën e duhur në vendimet që i prekin ata.
Ne duhet të krijojmë një sistem ndërkombëtar shumë më elastik ndaj agresorëve, por edhe shumë më të pajisur për t’u përballur me varfërinë, sëmundjet dhe krizën klimatike. Kjo është arsyeja pse Estonia po bën thirrje për një bisedë të re globale se si ta bëjmë botën të përshtatshme për lirinë. Së pari, ne duhet të forcojmë rendin ndërkombëtar të bazuar në rregulla duke pranuar të metat e tij dhe duke u siguruar që ai të pasqyrojë më mirë realitetet e shekullit të 21-të. Kjo përfshin reformën e OKB-së.
Këshilli i Sigurimit ka nevojë për anëtarë shtesë të përhershëm për të pasqyruar më mirë botën tonë moderne. Duhet të kujtohet gjithashtu se ajo ka përgjegjësi parësore, jo ekskluzive, për paqen dhe sigurinë ndërkombëtare. Ne duhet ta mbrojmë botën nga përdoruesit abuzues të vetos. Ne mund ta bëjmë këtë duke mbështetur nismën franko-meksikane për kufizimin e vetos dhe kodin e sjelljes nga grupi i llogaridhënies, koherencës dhe transparencës për të mos votuar kundër rezolutat që synojnë t’i japin fund mizorive masive.
Por ne duhet të jemi edhe më kreativë dhe ambicioz. Kjo është arsyeja pse, për të filluar, ne propozojmë formimin e një grupi bazë për të analizuar rrjedhën e veprimit që do të ndërmerret nga asambleja e përgjithshme kur një anëtar i përhershëm i këshillit të sigurisë shkel kartën e OKB-së.
Po aq seriozisht, GJNP-ja ka mbetur pa juridiksion mbi krimin e agresionit, edhe pse u krijua si krimi suprem i së drejtës ndërkombëtare në gjyqet e Nurembergut të nazistëve, dhe përfundimisht u përcaktua nga të gjitha kombet në vitin 2010 . Ky është shembulli më i mrekullueshëm i një sistemi ndërkombëtar të prishur që lejon shkeljen e hapur të parimeve të tij më themelore ndërkombëtare pa u ndëshkuar. Statuti i Romës duhet të rishikohet për të siguruar përgjegjësi për këtë krim pa kufizime ligjore.
Në rastin e agresionit të Rusisë kundër Ukrainës, ne duhet ta trajtojmë urgjentisht këtë dobësi tani. Asambleja e përgjithshme duhet të marrë drejtimin. Ajo tashmë ka dënuar vazhdimisht agresionin e Rusisë kundër Ukrainës dhe ka rënë dakord se duhet të ketë përgjegjësi për krimet ndërkombëtare. Për ta zbatuar këtë, ajo duhet të krijojë një gjykatë speciale tani për t’u marrë me krimin e agresionit.
Së dyti, ne duhet të pranojmë se vendet që shkelin më seriozisht angazhimet ndërkombëtare ndaj vendeve të tjera kanë gjithashtu më shumë gjasa të kenë shkelur tashmë angazhimet e tyre të brendshme ndaj shtetasve të tyre. Promovimi i të drejtave të njeriut dhe lirive themelore duhet të bëhet pjesë e natyrshme e politikës globale të sigurisë.
Shkeljet e të drejtave të njeriut nuk mund thjesht të injorohen në një vend kur, në realitet, ato prishin përfshirjen globale dhe paraqesin rreziqe për stabilitetin e sistemit më të gjerë global. Në thelb, bëhet fjalë për të siguruar që të gjithë njerëzit të mbrohen nga dhuna. Kjo është thelbësore për ata që kanë më shumë gjasa të përballen me rreziqe të dëmtimit si rezultat i punës së tyre, siç janë mbrojtësit e të drejtave të njeriut dhe gazetarët. Është gjithashtu thelbësore për grupet margjinale dhe të cenueshme si gratë dhe fëmijët, pakicat etnike dhe fetare, refugjatët, migrantët dhe ata që janë lezbike, homoseksualë, biseksualë dhe transgjinorë.
Bëhet fjalë gjithashtu për ruajtjen e lirisë së fjalës, e cila përfshin si lirinë e medias ashtu edhe lirinë e internetit.
Së treti, ne duhet të zgjerojmë përfshirjen e politikëbërjes ndërkombëtare për të bërë një botë të përshtatshme për liri. Kjo përfshin mundësinë e shteteve të vogla të botës dhe shoqërisë civile që të kenë një rol më të madh në çështjet ndërkombëtare që tradicionalisht vendosen nga shtetet dhe blloqet e mëdha.
Jemi në një moment kyç në historinë botërore. E vetmja siguri është se sistemi ekzistues ndërkombëtar nuk mund të mbijetojë i pandryshuar shumë më gjatë. Sado sfiduese të bëhet bota, mbani mend se ishte gjatë ditëve më të errëta të Luftës së Dytë Botërore që bota e bazuar në rregulla u zhvillua në përsëritjen e saj aktuale. Në pranverën e vitit 1941, pothuajse e gjithë Europa kishte rënë në duart e fuqive totalitare. Ndërsa fitorja për aleatët nuk ishte aspak e sigurt, përfaqësuesit e kombeve të okupuara dhe aleate u takuan në Londrën e bombarduar, me fjalët e tyre, që “të përcaktojnë një qëllim më krijues se fitorja ushtarake”.
Biseda që ata filluan mori një vrull globalisht dhe çoi në krijimin e OKB-së, kartën e së cilës ata filluan të hartonin edhe para ditës së D, si dhe gjyqet e Nurembergut, të cilat hodhën themelet për të drejtën ndërkombëtare moderne dhe GJNP.
Ajo bisedë nuk duhet të konsiderohej kurrë e përfunduar. Ne nuk duhet të presim për një përsëritje të shkatërrimit që ata pësuan. Ne mund dhe duhet të vazhdojmë vrullin që ata filluan dhe të frymëzojmë një bisedë të re globale për ta bërë botën të përshtatshme për lirinë.
