Nga Nina Khrushcheva-Foreign Affairs
Më 20 dhjetor 1999, Vladimir Putin iu drejtua zyrtarëve të lartë të Shërbimit Federal të Sigurisë të Rusisë (FSB) në selinë e tij në Lubyanka pranë Sheshit të Kuq të Moskës. Kryeministri 47-vjeçar i emëruar së fundmi, i cili kishte gradën e nënkolonelit në FSB, po kryente një vizitë për të shënuar festën në nder të shërbimeve ruse të sigurisë. “Detyra për të depërtuar në nivelin më të lartë të qeverisë është kryer”, tha Putin.
Putin u bë president i përkohshëm rreth dy javë më vonë. Që nga fillimi i sundimit të tij, ai ka punuar për të forcuar shtetin për të kundërshtuar kaosin e kapitalizmit post-sovjetik dhe demokratizimin e paqëndrueshëm. Për të arritur këtë qëllim, ai e pa të nevojshme ngritjen e shërbimeve të sigurisë të vendit dhe vendosjen e ish-zyrtarëve të sigurisë në krye të organeve kyçe të qeverisë.
Megjithatë, vitet e fundit, qasja e Putinit ka ndryshuar. Gjithnjë e më shumë, burokracia ka zhvendosur personalitetet e profilit të lartë që dominonin më parë. Dhe ndërsa presidenti rus ka filluar të mbështetet në këto institucione burokratike për të çuar më tej konsolidimin e tij të kontrollit, fuqia e tyre është rritur në krahasim me organet e tjera të shtetit. Por vetëm në shkurt, kur Putini dha urdhrat për të njohur fillimisht pavarësinë e republikave të vetëshpallura të Donetskut dhe Luhanskut dhe më pas, disa ditë më vonë, për dërgimin e trupave ruse në Ukrainë, marrja e plotë nga sigurimi e aparatit të ri u bë i dukshëm.
Në ditët e para të luftës, shumica e degëve të shtetit rus dukeshin të verbuara nga vendosmëria e Putinit për të pushtuar, dhe pak zyrtarë të shquar madje dukej se vinin në dyshim mençurinë e vendimit, sado me druajtje. Por në javët që pasuan, qeveria dhe shoqëria janë rreshtuar njëlloj pas Kremlinit. Mospajtimi është tani një krim dhe individët që dikur kishin pushtetin vendimmarrës – edhe nëse ishin të kufizuar – e kanë gjetur veten peng të institucioneve, qëllimi i vetëm i të cilave është siguria dhe kontrolli. Ajo që ka ndodhur është, në fakt, një grusht shteti i FSB-së: Rusia dikur ishte një shtet i dominuar nga forcat e sigurisë, por tani një burokraci sigurie pa fytyrë është bërë shtet, me Putinin në krye.
Mbijetesa e Chek-istëve
FSB-ja moderne i gjurmon fillimet e saj në Revolucionin Bolshevik të 1917, kur Komisioni i Jashtëzakonshëm Gjithë-Rus, i njohur gjithashtu si Cheka, gjuajti armiqtë e shtetit të ri Sovjetik nën udhëheqjen e ashpër të Felix Dzerzhinsky. Përsëritjet e tij të mëvonshme, Komisariati Popullor për Punët e Brendshme (NKVD) dhe Ministria e Sigurimit të Shtetit (MGB), u zhvilluan nën sundimin e liderit sovjetik Joseph Stalin dhe u drejtuan më së shumti nga Genrikh Yagoda në vitet ‘30 dhe Lavrenty Beria në vitet ‘40 dhe ‘50. KGB-ja u bë agjencia kryesore e sigurisë e Bashkimit Sovjetik në 1954 nën Nikita Hrushovin, pasardhësin e Stalinit. Gjatë dekadës së ardhshme, Hrushovi zgjeroi mbikëqyrjen e Partisë Komuniste mbi institucionet e kontrollit të shtetit sovjetik, duke kufizuar ndikimin e tyre. Por pas rrëzimit të Hrushovit në vitin 1964, Yuri Andropov, kreu i vjetër i KGB-së, rifitoi autoritetin e humbur të organizatës, duke e çuar shërbimin e sigurisë në kulmin e fuqisë së tij në vitet ‘70.
Andropov vazhdoi të drejtonte Bashkimin Sovjetik si sekretar i përgjithshëm i Partisë Komuniste nga viti 1982 deri në 1984. Ai ishte i pamëshirshëm në vendosjen e kontrollit ideologjik. Çdo “diversion” – si mosmarrëveshja e fshehtë me politikën sovjetike – ishte bazë për ndjekje penale. Disa kundërshtarë u burgosën ose u vendosën në reparte psikiatrike për “rikualifikim”, ndërsa të tjerët u detyruan të emigronin. Duke jetuar në Moskë në atë kohë, më kujtohen bastisjet e policisë për të kapur qytetarë të plogësht dhe oficerë të veshur civilë të KGB-së – që vepronin si “polici i mendimit” orëellian – duke bredhur fshehurazi rrugëve të qytetit, duke arrestuar njerëz të dyshuar për neglizhimin e punës ose për tepri me kohën e lirë. Ishte një atmosferë e kontrollit të plotë, me KGB-në e Andropovit plotësisht në krye.
Nga fundi i viteve ‘80, reformat e prezantuara nga kryeministri sovjetik Mikhail Gorbachev e liruan kontrollin e forcave të sigurisë. Perestrojka duhej të rinovonte Bashkimin Sovjetik – disa studiues madje pretendojnë se Andropov kishte një dorë në këtë program – por ajo përfundoi duke kërcënuar mbijetesën e regjimit. Udhëheqësi i fundit sovjetik u kthye kundër zotërinjve të tij të KGB-së, duke ekspozuar krimet e stalinizmit dhe duke vazhduar me një hapje drejt Perëndimit. Kur perdja e hekurt ra në vitin 1989 dhe shtetet satelite sovjetike në Evropën Lindore u larguan nga sfera e ndikimit të Moskës, KGB-ja u kthye kundër Gorbaçovit dy vjet më vonë, duke nisur një grusht shteti të dështuar që përshpejtoi kolapsin sovjetik.
Aparati i sigurisë u poshtërua—por nuk u shpërbë. Boris Jelcin, presidenti i parë i Rusisë post-sovjetike, e konsideroi komunizmin, jo KGB-në, si të keqen më të madhe. Ai mendonte se thjesht ndryshimi i emrit të KGB-së në FSB do të ndryshonte edhe organizatën, duke e lejuar atë të bëhej më dashamirëse dhe më pak kontrolluese. Ky ishte mendimi i dëshiruar. Shërbimet e sigurisë ruse e kanë zanafillën e tyre që prej korpusit brutal të truprojave të Ivanit të Tmerrshëm, oprichniki, në shekullin e gjashtëmbëdhjetë dhe te kancelaria sekrete e Pjetrit të Madh në shekullin e tetëmbëdhjetë. Përpjekja e Jelcinit për reformë nuk mund të shtypte përgjithmonë një sistem me rrënjë kaq të thella historike, aq sa mundi ai i Hrushovit katër dekada më parë.
Në fakt, oficerët e KGB-së ishin relativisht të pajisur mirë për të përballuar rënien e komunizmit dhe tranzicionin në kapitalizëm. Për shërbimet e sigurisë, thirrja e epokës sovjetike për një shoqëri pa klasa proletarësh ka qenë gjithmonë thjesht një slogan; ideologjia ishte një mjet për të kontrolluar publikun dhe për të forcuar dorën e shtetit. Ish anëtarët e aplikuan atë qasje pragmatike ndërsa u ngritën në pozita elitare në Rusinë post-sovjetike. Siç ka shpjeguar Leonid Shebarshin, një ish-operativ i nivelit të lartë të KGB-së, ishte krejt e natyrshme që ata që u stërvitën nën Andropov për një luftë të fshehtë kundër armiqve të jashtëm dhe të brendshëm—NATO, CIA, disidentë dhe opozita politike— të bëheshin borgjezia e re ruse. Ata mund të përballojnë oraret e zgjatura të punës, të kenë sukses në mjedise armiqësore dhe të përdorin taktika të marrjes në pyetje dhe të manipulimit kur kërkohet. Ata shtrydhën çdo pikë të fundit të punës nga punonjësit dhe vartësit e tyre.
Një prej tyre, Putin, u lavdërua si pragmatist nga diplomatët perëndimorë pasi u ngrit nga errësira për t’u bërë president i Rusisë në vitin 2000. Edhe atëherë, ai nuk e fshehu synimin e tij për të vendosur autoritet absolut të stilit Andropov, duke u zhvendosur shpejt në kufizimin e fuqisë së baronëve kapitalistë që kishin lulëzuar në vitet ‘90 nën presidencën e furishme të Jelcinit. Në mendjen e Putinit, një oligarki e pavarur në kontrollin e industrive strategjike, si nafta dhe gazi, kërcënon stabilitetin e shtetit. Ai siguroi që vendimet e biznesit të lidhura me interesin kombëtar të merreshin në vend të kësaj nga një grusht njerëzish të besuar—të ashtuquajturit siloviki, ose bashkëpunëtorë të ushtrisë dhe agjencive të sigurisë të shtetit. Këta individë në fakt u bënë menaxherë ose kujdestarë të aseteve të kontrolluara nga shteti. Shumë prej tyre ishin nga Leningradi i lindjes së Putinit (Shën Pjetërburgu i sotëm) dhe shumica kishin shërbyer së bashku me të në KGB. Nga ana e korporatës, radhët e tyre përfshijnë Igor Sechin (Rosneft), Sergey Chemezov (Rostec) dhe Alexey Miller (Gazprom), ndërsa çështjet e mbrojtjes së shtetit trajtohen nga Nikolai Patrushev (sekretar i Këshillit të Sigurimit), Alexander Bortnikov (drejtor i FSB), Sergei Naryshkin (drejtor i Shërbimit të Inteligjencës së Jashtme) dhe Alexander Bastrykin (kreu i Komitetit Hetues).
Putini ka qenë i bindur se forcimi i “organeve të jashtëzakonshme” të shtetit do të parandalonte trazirat e llojit që çuan në shpërbërjen e Bashkimit Sovjetik në 1991. Vendosja e ish-operativëve të KGB-së në krye dukej se ofronte njëfarë stabiliteti ekonomik dhe politik. Në një përpjekje për të ruajtur këtë stabilitet, Putini veproi në vitin 2020 për të zgjatur presidencën e tij, duke propozuar ndryshime kushtetuese për të anashkaluar kufijtë e mandatit që do ta largonin atë nga detyra në 2024.
Që nga ratifikimi i tyre, ndryshimet kushtetuese i kanë dhënë shtetit një liri të gjerë për të adresuar problemet që variojnë nga COVID-19 tek protestat masive në Bjellorusi e deri te kthimi i avokatit të opozitës ruse Alexei Navalny në Moskë. Siç ishte rasti në epokën e Andropovit, të gjitha çështjet tani drejtohen përmes organeve rregullatore qendrore – organizatat federale që mbikëqyrin gjithçka nga taksat tek shkenca (fjala nadzor, që do të thotë “mbikëqyrje”, në shumë prej emrave të tyre rusë i bën ato të lehta për t’u njohur). Ndjekjet penale janë një taktikë gjithnjë e më e zakonshme që përdoret kundër qytetarëve rusë që ankohen për abuzime me pushtetin, kërkojnë shërbime më të mira ose shprehin mbështetje për Navalny, i cili vetë u dënua bazuar në akuza të rreme për mashtrim dhe krime të tjera të supozuara. Një aparat ndëshkues kontrolli ka forcuar kontrollin e tij, i udhëhequr nga kryeministri teknokratik Mikhail Mishustin, një ish-zyrtar tatimor dhe një shumëllojshmëri menaxherësh të nivelit të mesëm brenda burokracisë së regjimit.
Grusht shteti i FSB-së
Vendimi i Putinit për të njohur pavarësinë e Donetskut dhe Luhanskut, dhe më pas për të nisur një “operacion të posaçëm ushtarak” për “denazifikimin” e Ukrainës, ndoqi një model të ngjashëm ndëshkimi për devijimin politik: ai kërkoi të penalizonte një vend të tërë për ata që e mendonte si zgjedhja e saj “anti-ruse” për t’u lidhur me Perëndimin. Por brenda Rusisë, ngjarjet gjatë dhe pas pushtimit shënuan gjithashtu përfundimin e një ndryshimi politik që ka vite që po ndodh. Ata ekspozuan fuqinë në rënie të silovikit që dominoi epokën e hershme të Putinit dhe zëvendësimin e tyre nga një burokraci e pafytyrë e sigurimit dhe kontrollit.
Më 21 shkurt, gjatë një sesioni të Këshillit të Sigurimit të transmetuar në nivel kombëtar, të besuarit më të afërt të presidentit dukeshin plotësisht në errësirë se çfarë do të përfshinte njohja e Donetskut dhe Luhanskut. Naryshkin, i Shërbimit të Inteligjencës së Jashtme, u ngatërrua me fjalët e tij ndërsa Putini kërkoi një afirmim të mbështetjes për vendimin. Në fund të këtij shkëmbimi, Naryshkin dukej se po dridhej nga frika. Edhe Patrushev, një çekist konservator i fortë, donte të informonte Shtetet e Bashkuara për planet e Rusisë për të dërguar trupa në Ukrainë – një sugjerim që mbeti pa përgjigje.
Për një vendim kaq të rëndësishëm sa pushtimi i një vendi fqinj, është për t’u shquar se sa organe të shtetit ishin jashtë loje. Institucionet ekonomike u kapën në befasi – kur Elvira Nabiullina, kreu i bankës qendrore ruse, u përpoq të jepte dorëheqjen në fillim të marsit, asaj iu tha që thjesht të shtrëngohej dhe të merrej me pasojat ekonomike. Ushtria nuk dukej se ishte në dijeni as për të gjithë planin dhe kaloi muaj duke lëvizur dhjetëra mijëra trupa rreth kufirit pa e ditur nëse do t’u kërkohej të sulmonin.
Operacioni klandestin i Putinit madje u fsheh nga operativët e tjerë klandestinë. Udhëheqësit e departamentit të FSB-së përgjegjës për sigurimin e inteligjencës së Kremlinit për situatën politike të Ukrainës, për shembull, nuk besonin plotësisht se do të ndodhte një pushtim. Shumë analistë kishin argumentuar me besim se do të ishte kundër interesave kombëtare të Rusisë. Të rehatshëm me supozimin se një sulm në shkallë të gjerë ishte jashtë tryezës, zyrtarët vazhduan të ushqenin Putinin me historinë që ai donte të dëgjonte: ukrainasit ishin vëllezër sllavë të gatshëm për t’u çliruar nga tradhtarët që bashkëpunonin me nazistët, të kontrolluar nga perëndimi në Kiev. Një burim në Kremlin më tha se shumë zyrtarë tani parashikojnë një fatkeqësi të ngjashme me luftën në Afganistan në vitet ‘80, e cila përfundoi me një tërheqje të turpshme dhe ndihmoi në shpërbërjen e perandorisë sovjetike. Por në një qeveri që është bërë gjithnjë e më shumë teknokratike, e institucionalizuar dhe jopersonale, opinione të tilla nuk janë më të lejueshme.
Ndërsa konflikti vazhdon në muajin e tretë dhe provat e krimeve të luftës shtohen, shumica e zyrtarëve dhe politikanëve vazhdojnë të mbështesin Putinin. Biznesi i madh është kryesisht i heshtur. Elitat ekonomike, të shkëputura nga Perëndimi, janë mbledhur rreth flamurit. Edhe pse disa mund të ankohen privatisht, shumë pak janë të zëshëm në publik. Përjashtime të rralla përfshijnë industrialistin miliarder Oleg Deripaska, i cili ka bërë thirrje vazhdimisht për paqe; ish bashkëpunëtori i Putinit, Anatoly Chubais, i njohur për udhëheqjen e privatizimit të Rusisë nën Jelcin, i cili ka ikur në Turqi; oligarku dhe ish-pronari i klubit të futbollit Chelsea, Roman Abramovich, i cili është përpjekur të lehtësojë një zgjidhje të negociuar; dhe sipërmarrësi Oleg Tinkov, i cili u detyrua të shiste aksionet e tij në bankën e tij jashtëzakonisht të suksesshme në internet, Tinkoff, për fare pak para pasi foli kundër “operacionit”.
Pjesa tjetër e 145 milionë qytetarëve të Rusisë – me përjashtim të atyre dhjetëra apo ndoshta qindra mijërave që kanë ikur jashtë vendit – po bien në mënyrë të ngjashme. Duke humbur aksesin në fluturimet e huaja, markat dhe sistemet e pagesave, shumica janë të detyruar të pranojnë se jeta e tyre është e lidhur me Kremlinin. Duke u larguarndjeshëm nga ditët e para të operacionit ukrainas, kur tronditja e publikut ishte e dukshme dhe njerëzit dolën në rrugë duke shprehur ndjenja kundër luftës, sondazhet tregojnë se rreth 80 përqind tani e mbështesin luftën. Numri aktual ka të ngjarë të jetë më i ulët – kur shteti ushtron kontroll total, njerëzit japin përgjigjet që dëshiron regjimi. Megjithatë, bisedat e mia me të afërmit dhe miqtë në të gjithë Rusinë konfirmojnë se të folurit kundër luftës është gjithnjë e më jopopullore. Një i njohur në qytetin turistik të Kislovodsk në Kaukazin Verior, për shembull, këmbënguli se Putini duhet të përfundojë “misionin e ‘de-nazifikimit’, të kujdeset për Donbasin dhe t’u tregojë amerikanëve që të mos ngatërrohen me Rusinë”.
Ndërsa tronditja kalon, frika ka zënë vendin e saj. Në një fjalim televiziv në mes të marsit, Putin këmbënguli se vendet perëndimore “do të përpiqen të vënë bast në të ashtuquajturën kolonë të pestë, te tradhtarët kombëtarë”, duke nënkuptuar se të gjithë kundërshtarët e “operacionit” të tij janë armiqtë jopatriotë. Degët e sigurisë së qeverisë kishin shpallur më parë një ligj të ri: përhapja e “informacioneve të rreme” ose çdo narrative që bie në kundërshtim me historinë zyrtare të Ministrisë së Mbrojtjes, është një krim që dënohet deri në 15 vjet burg. Mediat e pavarura u bllokuan ose u shpërndanë, duke përfshirë gazetën Novaya Gazeta, radio liberale Ekho Moskvy dhe Dozhd TV, të cilat të gjitha kritikonin rregullisht qeverinë deri dy muaj më parë. New York Times, BBC, CNN dhe media të tjera të huaja përgatitën valixhet dhe u larguan nga vendi. Që nga fundi i shkurtit, më shumë se 16,000 njerëz janë arrestuar, duke përfshirë 400 adoleshentë. Disa njerëz janë arrestuar vetëm pasi kanë qenë pranë një proteste. Për një moskovit, mjaftonte vetëm paraqitja në Sheshin e Kuq duke mbajtur një kopje të romanit Lufta dhe Paqja e Leo Tolstoit për të garantuar ndalimin e tij.
Në këtë atmosferë represioni të plotë, edhe figurat politike që dikur dukej se ofronin ide alternative, tani u bëjnë jehonë fjalëve të pakompromis të Putinit. Ish-presidenti Dmitry Medvedev ka këmbëngulur se kritikat ndaj operacionit janë tradhti. Edhe Naryshkin, një skeptik në shkurt, ka gjetur bazën e tij të luftës dhe tani papagallon besnikërisht linjën e qeverisë. Njerëzit nuk flasin më me zërin e tyre; hija e çekizmit Putinist tani mbulon të gjithë vendin.
Shteti i ri i Sigurimit
Gazetarja dhe shkrimtarja Masha Gessen dikur e quajti Putinin “njeriu pa fytyrë”. Megjithatë, sot, fytyra e tij është e vetmja, e ulur në krye të një burokracie anonime sigurie që plotëson kërkesën e tij. Një tjetër grusht shteti, qoftë në korridoret e Kremlinit apo në rrugët e Moskës, nuk ka të ngjarë të ndodhë. I vetmi grup që mund të mund të shkarkojë presidentin është FSB, e cila ende teknikisht drejtohet nga silovikët nacionalistë, të cilët e kuptojnë se njëfarë fleksibiliteti i politikës së jashtme është i nevojshëm për zhvillimin e brendshëm. Por zyrtarë të tillë nuk janë më e ardhmja e FSB-së. Trupi i paqartë i teknokratëve të sigurimit që janë tani në krye është i fiksuar pas kontrollit total, pavarësisht nga pasojat kombëtare apo ndërkombëtare.
Herën e fundit që Kremlini ndërtoi një shtet të tillë gjithë-kontrollues, nën udhëheqjen e Andropov në fillim të viteve ‘80 u shpërbë kur forcat e sigurisë qetësuan kontrollin e tyre dhe lejuan reformat. Putini e di mirë këtë histori dhe nuk ka gjasa të rrezikojë të njëjtin rezultat. Dhe edhe pa të, sistemi që ai ndërtoi do të mbetej në vend, i mbështetur nga grupi i ri i sigurisë – me përjashtim nëse një dështim i stilit të Afganistanit të viteve ‘80 në Ukrainë do t’i shkatërrojë të gjitha. Me këtë burokraci të mbajtur fort pas pushtetit, aventurizmi i huaj i Moskës mund të pakësohet. Por për sa kohë që struktura do të rezistojë e qëndrueshme, Rusia do të mbetet e shtypur, e izoluar dhe e jo e lirë.
