Molly Lee po më flet për përrallat që tezja e saj Nelle, e njohur në botë si Harper Lee, i thurte asaj kur ishte vajzë e vogël. “Ajo ishte thjesht një rrëfimtare e shkëlqyer”, thotë 77-vjeçarja nga shtëpia e saj në Alabama.
Ky është një nënvlerësim nëse mund të krahasohet suksesi i romanit fitues të çmimit Pulitzer të Harper Lee-së, “To Kill A Mockingbird”. Që nga botimi i tij në vitin 1960, kur u bë menjëherë hit, libri është shitur në më shumë se 42 milionë kopje në të gjithë botën.
Bazuar në historinë e Tom Robinson, një burrë me ngjyrë i akuzuar padrejtësisht për përdhunim, filmi tregohet përmes syve të dy fëmijëve të bardhë, Jean Louise ‘Scout’ Finch dhe vëllait të saj Jem – dhe shpesh përshkruhet si një klasik amerikan.
Por në pikën që Molly po përshkruan, përpara se bota të dëgjonte për Lee-n, ajo ishte thjesht një teze që e magjepste mbesën e saj me histori, shpesh duke u mbështetur në njërën nga autoret e saj të preferuara, romancieren britanike Daphne Du Maurier.
“Historitë që më tregonte, i sajonte, por të gjitha dukeshin sikur bazoheshin rreth asaj se ‘Ishte një natë e errët dhe me stuhi’… Më dukej se ishin gjithmonë në moçal dhe ajo më çonte në errësirë”, thotë Molly.
Kushëriri i Mollit është Ed Lee Conner, 77 vjeç. Kujtimet e tij më të hershme për tezen e tij datojnë që nga fundi i viteve 1940, kur ai ishte i vogël. “Ajo më këndoi në një mënyrë shumë qesharake”, kujton ai. “Dhe unë qesha.”
Ai më jep një interpretim, duke kënduar gjysmë-për-gjysmë këngën “I’ve Got a Little List” nga muzikali “The Mikado”. Edi thotë se e kuptoi vetëm shumë më vonë se “ajo po më këndonte këngë nga “Gilbert and Sullivan”, dyshja e epokës viktoriane që Lee “e adhuronte” gjithë jetën e saj.
Duket se disa nga ndikimet e Lee-së ishin britanike, edhe nëse rrënjët e saj ishin në Monroeville, Alabama, në një kohë të segregacionit të rreptë, kur shkollat, kishat dhe restorantet ishin të ndara sipas racës.
Kushërinjtë po ndajnë kujtimet e tyre për tezen e tyre – e cila vdiq në vitin 2016 – në prag të botimit të një libri të ri, “Toka e të ëmblave përgjithmonë”.
Është një seri tregimesh të shkurtra të zbuluara rishtazi që Lee i shkroi në vitet para Mockingbird, si dhe ese dhe artikuj revistash të botuara më parë.
Edi shpjegon: “E dija që kishte histori të pabotuara, nuk kisha idenë se ku ishin dorëshkrimet e atyre historive.”
Ato u zbuluan në një nga apartamentet e tezes së tij në New York City, pasi ajo vdiq, një kapsulë kohore nga fillimi i karrierës së Lee-së, e cila ndihmon në shpjegimin se si një grua e re nga Alabama u bë autore e librave më të shitur, vepra e së cilës trajtoi çështjet e trazuara të kohës së saj.
Molly është “shumë e kënaqur” që historitë janë gjetur. “Mendoj se është interesante të shohësh se si ka evoluar shkrimi i saj dhe si ka punuar në zanatin e saj”, thotë ajo. “Edhe unë mund të them se si është përmirësuar.”
Disa elementë do të jenë të njohur për fansat e To Kill A Mockingbird.
Shfaqen versione të Jean Louise Finch, megjithëse ajo ende nuk e ka fituar nofkën Scout.
Në njërën nga historitë, Gërshërët Rozë, personazhi është një vajzë e vogël plot energji e quajtur Jean Louie e cila i pret flokët një shoqeje dhe përballet me zemërimin e babait të fëmijës. Ndoshta një aludim i Skautit të sinqertë që do të vijë?
Në një tjetër, “Dylbitë”, një fëmijë që fillon shkollën qortohet nga mësuesi sepse tashmë di të lexojë. Një version i kësaj historie shfaqet herët në Mockingbird.
Disa prej tyre zhvillohen në Maycomb, Alabama, qytetin imagjinar që qëndron edhe për Monroeville në filmin “To Kill A Mockingbird”.
Ed, i cili është një profesor anglishteje në pension, i quan ato “histori për praktikantë” të cilat nuk janë “shprehja më e plotë e gjenialitetit të saj, megjithatë ka gjenialitet në to”.
“Ajo ishte një shkrimtare brilante në ngritje e sipër dhe ju shihni diçka nga shkëlqimi i saj në këto histori.”
Gjeta një të tillë, “The Cat’s Meow”, një lexim shqetësues përmes një lente moderne. Ngjarjet zhvillohen në Maycomb, ku shihen dy vëllezër e motra, qartësisht Lee dhe motra e saj më e madhe Alice, të ngatërruara nga kopshtari me ngjyrë i motrës së saj, Arthur, i cili është nga Veriu, por me sa duket ka vendosur të punojë në Jugun segregacionist. Motra më e madhe i thotë të voglit se është një “Yankee” që ka “aq arsim sa ti”.
E shkruar në vitin 1957, shtatë vjet para Aktit revolucionar të të Drejtave Civile të vitit 1964, qasja e Lee-së ndaj lëvizjes për të drejtat civile duket se është në zhvillim e sipër.
Disa nga gjuhët në histori dhe ndonjëherë, madje edhe qëndrimet e vetë narratorit, janë të pakëndshme për t’u lexuar.
Ed mendon se ky është një “vlerësim i drejtë”
Ai tregon për romanin “Go Set A Watchman” që Lee e botoi vetëm një vit para se të vdiste, pasi dorëshkrimi u gjet dekada pasi ajo e shkroi atë.
Sado liberale që narratori mendon se është, “ajo nuk është plotësisht e çliruar nga paragjykimet e saj, le ta themi kështu”, thotë Edi.
“Dhe nuk e them këtë në ndonjë kuptim poshtërues, sepse për jugorët e bardhë nuk është e lehtë të heqin qafe të gjitha paragjykimet që kemi lindur gjatë shekujve.”
Publikimi i librit “Go Set A Watchman” shkaktoi polemika. Atticus Finch, heroi antiracist i librit “To Kill A Mockingbird”, portretizohet si racist.
Kishte pyetje nëse Lee, i cili në atë kohë kishte probleme të rënda shëndetësore, kishte aftësinë për të dhënë pëlqimin e plotë. (Një hetim nga shteti i Alabamës zbuloi se pretendimet për abuzim ndaj të moshuarve ishin të pabazuara).
Unë pyes nëse përbën një shkelje të privatësisë së Lee-së publikimi pas vdekjes së këtyre historive që Lee nuk zgjodhi t’i bënte publike gjatë jetës së saj. Ed Lee Conner është i qartë se, kur bëhet fjalë për “The Land of Sweet Forever”, “ky është një gjykim i lehtë për t’u bërë, ajo u përpoq t’i publikonte të gjitha këto histori”.
Dhe ai beson – ashtu si Mockingbird – historitë kanë diçka për të thënë rreth marrëdhënieve moderne racore në SHBA, gjë që është “pjesë e rëndësisë së vazhdueshme të asaj që ajo shkroi”.
“To Kill A Mockingbird” “pati një ndikim të madh në mënyrën se si shumë njerëz mendonin për marrëdhëniet racore në Shtetet e Bashkuara”.
Shkrimi i një libri rreth luftës së një burri me ngjyrë, i cili përqendrohet te personazhe të bardhë, veçanërisht te Atticus Finch, avokati i bardhë i luajtur nga Gregory Peck në filmin e vitit 1962, ka çuar, në vitet e mëvonshme, në akuza për shpëtimtarizëm të bardhë.
Edi më thotë se tezja e tij “po shkruante një roman kryesisht për një audiencë të bardhë, të cilët mendoj se do të kishin nevojë ta shihnin një figurë si Atticus Finch shumë më qartë dhe shumë më njerëzisht në jetën e tyre, madje edhe si një personazh imagjinar, në mënyrë që t’i ndikonte ata sa më shumë që të mundej”.
Në një intervistë në vitin 1964 për stacionin radiofonik WQXR të Nju Jorkut, Harper Lee përshkroi “mpirjen e plotë” që ndjeu nga reagimi ndaj romanit të saj të parë.
“Nuk e prisja kurrë që libri të shiste që në fillim,” tha ajo. “Shpresoja për një vdekje të shpejtë dhe të mëshirshme nga duart e recensentëve. Shpresoja që ndoshta dikujt mund t’i pëlqente aq sa të më jepte pak inkurajim për të.”
Familja e Edit e kishte marrë atë si provë, përpara botimit. Në moshën 13 vjeç, ai e lexoi të gjithë librin brenda dy ditësh. “Isha absolutisht i magjepsur dhe ishte një nga momentet kulmore të rinisë sime.”
Ai thotë se e gjithë familja ndau ndjenjat e saj të mpirjes në pritjen e librit. “Ne të gjithë e adhuronim dhe menduam se ishte një roman i mrekullueshëm, por nuk e kishim idenë… se do të vazhdonte të kishte një sukses kaq fenomenal sa ishte.”
Harper Lee ishte kujdesur për Mollyn dhe vëllain e saj ndërsa ajo po e shkruante. “Ajo ishte në dhomën e saj të gjumit duke shtypur, mbyllte derën dhe dilte jashtë, luante me ne dhe pastaj kthehej të shtypte.”
Kur Molly e lexoi librin, si një 12-vjeçare, “Nuk jam e sigurt nëse e kam ngritur ndonjëherë shikimin nga ai. Isha plotësisht e zhytur në të.”
U luaj atyre një pjesë të intervistës WQXR që tezja e tyre e bëri katër vjet pasi doli libri. Është i vetmi regjistrim i njohur i Harper Lee duke folur për “To Kill A Mockingbird”.
Ajo u tërhoq nga jeta publike menjëherë pas kësaj. Edi thotë se nuk ishte një e vetmuar siç kanë sugjeruar disa dhe ishte shumë e shoqërueshme me njerëzit që njihte. Ajo thjesht e kishte kuptuar, pas suksesit të romanit dhe më pas filmit jashtëzakonisht të popullarizuar, se nuk kishte nevojë ta promovonte më atë.
“Ajo nuk i shijonte veçanërisht paraqitjet publike”, kujton ai. “Ajo nuk kishte asnjë interes të ishte një personazh i famshëm. Kështu që pati një moment në të cilin vendosi të mos jepte më intervista.”
Të dëgjosh të folurën e saj në këtë regjistrim të çmuar është si një kapsulë kohore më vete.
Me theksin e saj të butë jugor, melodik dhe ritmik, ajo flet jo vetëm për mpirjen nga reagimi ndaj librit, por edhe pse beson se shtetet jugore janë “një rajon rrëfimtarësh” dhe se si dëshiron të jetë “një Jane Austen e Alabamës së Jugut”.
Kur e dëgjoj përsëri zërin e saj “thjesht më bën të buzëqesh”, thotë Molly.
«Më pëlqen ta dëgjoj», pranon Edi, qartësisht i prekur. «Është e mrekullueshme».
“Toka e Ëmbëlsisë Përgjithmonë” nga Harper Lee u botua më 21 tetor 2025.
