“Nombreuses sont les merveilles, mais rien n’est plus merveuilleux que l’homme!”
Sophocle
“Të shumta janë mrekullitë, por asgjë nuk është më e mrekullueshme se njeriu!
Sofokliu
Shën Fransua…
Ishin dyzetetetë orët e fundit të jetës së tij. Si në labirinthet e një piramide të lashtë ai do të hapte portën e gurtë për të zbritur poshtë, drejt atij misteri. Ishte porta e fundit.
Në dhomën e tij, pothuaj krejt të xhveshur, kishte veçse libra dhe një portret i vetëm varej në mur: François d’Assise. Më shumë se kurrë në këto momente, ai e ndjente atë figurë shënjti mjaft të afërt, sikur të ishte një sozi e tij…
Ai e njihte mirë jetën e këtij shënjti që kishte jetuar në fundin e shekullit të XII-të dhe që gjithë jetën ia kishte kushtuar shërbimit ndaj njeriut dhe dashurisë njerëzore. Ishte pikërisht ai që kishte krijuar urdhërin e françeskanëve, që është edhe sot një urdhër fetar, ku pas vdekjes së tij u mblodhën qindra e mijra e pastaj miliona besimtarë, doktrina e të cilëve ishte pajtimi. Atë portret ai kishte mundësi tashmë ta vështronte me orë të tëra. Si të thuash, dialogu i vetëm zhvillohej tashmë mes tij dhe shënjtit.
Përse vallë nëna e tij e kishte quajtur François dhe i kishte dhënë emrin e këtij shënjti. Pse ajo ishte një katolike e devotshme ?… Edhe shënjti François vitet e fundit të jetës se tij kishte vuajtur nga dhimbje të tmerrëshme fizike, të cilat ai i përballonte me një stoicizëm të jashtëzakonshëm. A nuk kishte treguar një stoicëm të tillë dhe ai ?
Shënjti François ishte një prift, por ai shkruante bukur, si të thuash ishte një prift poet… Vargjet e tij të fundit kishin qënë vërtet një hymn i pavdekshëm.
“Lëvduar qofsh o Zot, që ke hënën motër,
Dhe yjet aq të bukur që ke krijuar në qiellin e kaltër,
“Lëvduar qofsh o Zot, që erën ke vëlla,
Lëvduar qofsh për ajrin, mjergullën dhe qiellin e kthjellët,
Dhe për gjithë kohrat ku ti mban në jetë krijesat e tua,
Lëvduar që motër ke ujin dhe vëlla zjarrin…”
Mbrëmje e vonë e datës 7 janar. Vallë sa ishte ora ? …
Një ditë më parë, larg, në shtëpinë e tyre në qëndër të Francës, në Latche, Daniela kishte shkruar në ditarin e saj : “Jean Pierre Tarot sapo më telefonoi. Shpresa që Fransua të marrë forca është shuar. Bije shi në Latche dhe më ngjan sikur ky shi bije për të dy. Ndoshta Fransua s’do të shohë kurrë më këtë copëz lëndinë, të kufizuar nga pishat, të cilat ai nuk donte t’i prisnim. I shkruaj këto fraza pa dashur që ato të jenë të vërteta… Latche pa të, ndërtimi i saj, tokat e rregulluara rreth shtëpisë ku ne jetuam së bashku… Fransua që braktis jetën tepër i lodhur, pasi jeta nuk mund ta durojë më kështu. Ne e respektojmë mënyrën e tij për të ikur nga kjo botë, mënyrën për ti dhënë fund veprës së tij, dashurive të tij, mënyrës së largimit nga familja, e cila do të bëjë që ai të jetojë gjithnjë në gjirin e saj, sepse Fransua nuk vdes. Fransua nuk vdes…“
Në Paris, doktor Tarot nuk i shqitej nga dhoma. Ai e ndjente se dora e Presidentit ishte ende e ngrohtë në duart e tij. Presidenti e kishte porositur që tashmë askush të mos shkelte në atë dhomë ku ishin vetëm ata të dy… dhe Shën Fransua. Madje ai i kishte thënë mos ta lejonte as Danielën. Me dorën tek dora e tij, presidenti i kishte mërmëritur : “Gjithshka ka përfunduar tashmë… Ç’ndjejmë vallë ?…Asgjë ! Veç përgjumemi ngadalë. Jam i sigurtë !…
Duke vështruar nga tablloja e shenjtit, atij i u kujtua se para ca kohësh, Julien Green, kishte botuar një libër mbi François d’Assise, të titulluar Frère François.
Po, në fund të jetës së tij, shenjti François vuante tmerrësisht. Mjekë të shumtë i ishin mbledhur tek koka ditët e fundit, por ai u kishte thënë : “Asgjë tashmë nuk vlen, veç Zotit !”
Më pas, duke hapur me stërmundim krahët ai kishte thirrur “Motër vdekje, mirësevjen !”
Tashmë Presidenti e ndjente se po shuhej, po binte në një gjumë të madh. Portreti i shënjtit Fransua i u mjergullua ngadalë. Tashmë po ikte, po zbriste, ndoshta po ngjitej, kushedi ?! Ai nuk po kuptonte se ç’po ndodhte me të. Ishte ballë për ballë me misterin e madh… atë mister që aq shumë e kishte munduar.
Ishte ora 6 e mëngjesit në aveny “Frederic-Le Play”… Doktor Tarot e gjeti të ftohtë dorën e pacientit të tij. Binte një shi i imët. «Në orën 6 të mëngjesit, – kujton Mazarine në librin e saj, – mamaja trokiti në derën e dhomës dhe më zgjoi. „Babai ka vdekur ! Eja ta shohësh !… Të tjerët vazhdonin të flinin. Unë hezitoj, por ajo këmbëngul që të shkoj. Më së fundi, natën dhe e vetme, nisem për atje. Parisi është i heshtur. Bën ftohtë. Sigurisht, para se të hyj, më duhet t’u them „mirëmëngjez“ njerëzve që më përqafojnë gjithë lotët. Por lotët e mij janë të thatë. U them të më lënë vetëm. Ulëriva. Ai ishte atje, i shtrirë, i palëvizur, i ftohtë. Kësaj rradhe, gënjeshtra nuk ishte më e mundur…”
“Ai vdiq duke qënë i gjallë, – kishte shkruar Giesbert për vdekjen e tij… “Një ditë, ai vendosi se kishte ardhur fundi. U fut në shtrat me idenë se nuk do të ngrihej më që andej, por do të pushonte në qivurin e tij. Mbylli sytë. Nuk deshi të shihte asnjë njëri. Nuk hëngri. As nuk piu. Ai priste. Donte ti jepte këshillat e fundit vdekjes. Kështu mendonte të jetonte gjer me vdekjen e tij, që të mund ta shihte ti afrohej e ta ndjente pranë…”
Po, ai ishte nisur vetë drejt vdekjes me një stërmundim të madh, gati mitologjik, nisur me kureshtjen e madhe të enigmës për të parë se si ishte ajo. Kështu kishte humbur në atë mjergull, si në tragjeditë shekspiriane, apo të mbretit Lir. Shkonte nëpër mjergull për të mos u kthyer kurrë…
“Deo gratias!…”
“Le ti nderojmë Zotërit!…”
Dhe Zotërit vdesin gjithashtu…
Nën kubenë gotike të katedrales së Notre-Dame, në Paris, nga sytë e kançelarit gjerman Helmut Kohl, rrëshqet një lot.
Dhe Hyjnitë vdesin gjithashtu…
Homazhi që Franca dhe bota i bëri këtij njeriu, ishte i jashtëzakonshëm, unanim, duke i kapërcyer kufijtë e një vendi. Një popull i tërë e përcolli atë me dhimbje.
Vështrimi i tyre e ndoqi gjer në banesën e fundit, në varrezat e qytezës Jarnac, në “Le cimetière des Grands Maisons”.
“Kjo ishte vdekja e një prej titanëve të fundit të Politikës, – shkroi filozofi francez Edgar Morin, – i cili përjetoi në një kohë epike. Kjo vdekje heroi, ka ngjallur një himn funebër gjigantesk, nga njerëzit e mëdhenj dhe njerezit e thjeshtë të këtij rruzulli.”
Po, një nga titanët e fundit të mëdhenj… Filozofi Morin e kishte njohur Miteranin gjatë kohës se Rezistencës dhe bashkë kishin kryer disa aksione.
Pothuaj në të gjitha gazetat e botës folën për vdekjen e tij dhe i bënë homazh: New York Times, Washington Post, Frankfurter Allgemeine, Guardian dhe Financial Times, El Pais apo La Republica, emisione radiofonike e televizive nga e gjithë bota. Pothuaj të gjitha gazetat shqiptare shkrojtën për vdekjen e tij.
“Evropa humbi një burrë të madh shteti”, – do të thotë Kohl. – “Unë humba një mik të madh, – deklaroi Boris Jelcin, – dhe nuk mund të mos vija ta nderoja këtë politikan të kalibrit botëror”. – “Një njeri i fjalës, një mik që do më mungojë gjithnjë”, – do të thotë Bush…
Me vdekjen e tij, pothuaj gjithë mediat shqiptare do të flisnin rreth figurës së tij: artikuj, emisione televizive apo radiofonike. Vdekja e Miteranit ishte prezente dhe në Shqipëri. Në gazetën Koha Jonë më 12 janar 1996, do të botoja një shkrim rreth tij nën titullin “Lamtumira e një evropiani”, me dy thënie që shoqëronin shkrimin, njëra e presidentit Shirak që thoshte “Miterani ishte një dëshirë për ti shërbyer idesë së Evropës”, dhe tjetra e vetë Miteranit, ku thoshte se “Franca është atdheu ynë, Evropa është e ardhmja jonë”. Fryma e këtij shkrimi që shoqërohej me fotografi nga përcjellja funebre e tij, ishte në thelb kontributi i tij në ndërtimin e Evropës, duke cituar njëkohësisht dhe një thënie të gazetës londoneze The Guardian, që thoshte se “Miterani do të mbetet ndoshta evropiani i vërtetë dhe i fundit”.”
Por Miterani ishte i tillë dhe për “Evropën tjetër”, siç e quante shpesh ai, kur fliste për Evropën Qëndrore dhe Lindore, sepse siç shkruaja në këtë artikull, “ai e kuptonte se ndryshimet në Lindje jepnin shansin e madh politik për krijimin e një Evrope të Bashkuar. Mbështetja e “perestrojkës”, e “revolucioneve” në vendet e Lindjes, si dhe ndryshimeve politike që ndodhën në Shqipëri, ishin shprehje e asaj politike konseguente për integrimin e popujve të Evropës në emër të Paqes dhe bashkëpunimit, në emër të restaurimit të një rendi të ri demokratik. Ishte pikërisht Miterani që me ngjarjet e refugjatëve shqiptarë në ambasadat e huaja në Tiranë, deklaroi mbështetjen dhe solidaritetin e Francës për fillimin e këtyre ndryshimeve në emër të një rendi demokratik dhe të të Drejtave të Njeriut…”
Rrallë herë në historinë franceze, vdekja e një presidenti kishte lënë kaq shumë mbresa. Rrallë herë një vdekje e tillë kishte qënë diçka e përkryer dhe solemne. Thua se ai i kishte menduar dhe paraprirë me kohë. Një ngjarje me një eho të madhe kombëtare e ndërkombëtare, një vdekje mediatike, qe linte pas një mori pikëpyetjesh. Vdekja e Pompidusë kishte qënë tepër private, ajo e Gjeneralit mjaftë e thjeshtë, ehoja e vdekjeve të presidentëve të tjerë të Republikës së IV ishte shuar shumë shpejt, madje edhe ajo e Felix Faure. Jehonën më të madhe e kishte lënë vdekja e Luigjit XV.
Tashmë, varri i tij i thjeshtë mbante vetëm një mbishkrim “François Mitterrand, 1916-1996” Por shpejt, varrezat e “Cimetière des Grands Maisons” do të ktheheshin në një vënd pelegrinazhi. Tufat e para të luleve, mbanin emrat e Helmut Kohl dhe të Nelson Mandelës…. Mijra e mijra trëndafilë të kuq, duke “thyer” kështu dëshirën e presidentit, i cili kishte thënë se do të donte vetëm një tufë trëndafilash ngjyrë çaji.
Thua se presidenti e kishte parashkruar hyrjen e tij në Histori. Kjo dukej gjer në portretin e tij që kishte lënë pas, një figurë e ulur mbi karrike, vizatuar nga piktori Jean Huoleux në studion e tij në Vaux-sur-Seine. Një portret hijerëndë, imperial, roman dhe me një buzeqeshje të hollë, që gjatë katër muajve piktori e vizatoi në plumb.
Në një nga intervistat e fundit me kritikun francez Bernard Pivot, ai i ishte përgjigjur:
– “Po, unë e dua historinë, dua të shkruhem në të… Sot, ne mezi kujtohemi për Tautakhamon. Po pas disa milionë vitesh ç’do të thonë për gjeneralin De Gol, Pompidu, d’Esten, për mua apo për tjetrin që vjen më pas ? Pra të jemi relativë… Është e vërtetë që tek unë ka diçka që më josh…dhe kjo është një dëshirë e thellë !”
Njeriu, Pushteti, Historia. Në ekranin e errët të jetës njerëzore është shkruar fjala fund. Filmi ka mbaruar. Por ndryshe nga të tjerët, „Homos Politicus“ vazhdon udhën e tij. Për sa kohë ? Eshtë herët për ta konstatuar këtë, por sidoqoftë, referenca është e gjallë, e prekshme, pasionante, herë-herë e misterëshme…
(pjese nga fundi i librit)
