80 vjet më parë pushtuesit gjermanë ngritën në Varshavë geton më të madhe të Evropës së pushtuar. Qindramijëra hebrej u ngjeshën atje, më vonë shumica prej tyre u vranë në kampet e zhdukjes.
Më 2 tetor 1940, guvernatori i distriktit të Varshavës, Ludwig Fischer (1905-1947), nënshkroi një dekret për kufizimin e “lagjeve ku jetojnë hebrejtë” në Poloninë e pushtuar. Kështu Varshava, metropoli pulsues me komunitetin më të madh hebre të Europës së para luftës, do të kishte geton më të madhe të kontinentit europian.
Në vjeshtë të 1939-ës, kur Vehrmahti gjerman pushtoi Poloninë, aty jetonin 3,5 milionë hebrej që përbënin 10 përqind të popullsisë së vendit. Pushtuesit konfiskuan pasurinë e tyre dhe i futën ata në 400 geto. Në Varshavë “lagjia hebreje” u rrethua me një mur të lartë 3,5 metra të mbuluar me tela me gjemba duke u izoluar përfundimisht nga pjesa tjetër e botës. Hebrejtë që kapeshin jashtë getos pa leje qarkullimi, dënoheshin me vdekje.
Megjithëse 280 mijë hebrejtë përbënin një të tretën e banorëve të kryeqytetit polak, për geton u parapa vetëm një sipërfaqe prej 2,4 përqind të territorit të qytetit. Mbas dëbimeve nga pjesët e tjera të Polonisë së pushtuar, në geton e Varshavës u mblodhën në një sipërfaqe prej 4 kilometra katrorësh, 450 mijë vetë.
Kushte çnjerëzore jetese
“Jeta karakterizohej kryesisht nga ngushtësia e madhe”, kujtonte dikur kritiku letrar Marcel Reich-Ranicki (1920-2013), i cili ka pas qenë në Geton e Varshavës. “Kushtet higjenike qenë katastrofike. Tuberkulozi, tifoja u përhapën shumë. Çdo mëngjes kufomat vendoseshin para derës dhe dërgoheshin për varrim në varret masive”. “Lagjia hebreje” u kthye në pikë turistike për pushtuesit gjermanë. Organizata “Forcë përmes gëzimit”, organizonte udhëtime me autobus mespërmes getos.
Ekskursionistë pa zemër
“Tek varrezat vinin vazhdimisht grupe të ndryshme ekskursionistësh (ushtarë dhe civilë), shumica e tyre nuk tregonin ndonjë ndjenjë dhembshurie për hebrejtë. Ata ishin të interesuar të shihnin hambarët, ku gjatë ditës mblidheshin dhjetra kufoma. Unë isha sot aty, pamje makabre”, shkruante më 20 qershor të 1941-it, Emanuel Ringelblum (1900-1944). Kufomat dukeshin si “skelete”.
Falë historianit hebre Ringelblum, bota mori në dorë një raport të gjerë që tregon për jetën e përditshme të Getos së Varshavës, e cila është kthyer ndërkohë në trashëgimi dokumentareske botërore të UNESCO-s . Uria ishte shkaku kryesor i vdekjeve. Sipas rregullores gjermane çdo banor merrte 184 kilokalori në ditë, ndërkohë që norma për polakët ishte 634 kilokalori, kurse për gjermanët 2310 kilokalori.
Deportime masive
Getot ishin për nazistët stacion qëndrimi rrugës për në kampet e zhdukjes. Mbas marrjes së vendimit për “zgjidhjen përfundimtare të çështjes hebreje” në Konferencën e Liqenit Wannsee, gjermanët filluan t’i likuidonin getot dhe t’i dërgonin banorët e tyre në dhomat me gaz.
Pas korrikut të vitit 1942, 300.000 hebrej u deportuan brenda shtatë javësh nga Varshava dhe u dërguan në kampin e zhdukjes Treblinka, që ndodhej 80 kilometra larg, ku dhe u vranë. Në geto mbetën 35 000 vetë, shumica djem të rinj, të cilët zyrtarisht punonin për ndërmarrjet gjermane. 23 000 banorë të tjerë të getos dolën në ilegalitet. Një nga një ata filluan t’i bashkoheshin rezistencës. Ata donin më mirë të vdisnin në luftë se sa në dhomat e gazit.
Rezistenca
Më 19 prill të 1943-it, kolonat e SS u befasuan kur u futën në geto për të marrë për deportim hebrejtë e mbetur. Kurrkush nuk e priste që hebrejtë të rezistonin. “Anëtarët e rezistencës qëlluan tanket dhe automjetet me koktejl molotov. Njësitë tona u goditën dhe u demoralizuan brenda gjysmë ore,” shkruante komandanti i grupit të SS, Jürgen Stroop.
750 anëtarë të rezistencës të armatosur me pistoleta dhe granata dore u mbrojtën tre javë me radhë duke luftuar kundër 2 000 ushtarëve gjermanë të armatosur rëndë, si dhe forcave SS e forcave policore. Udhëheqësi i rezistencës, 23 vjeçari Mordechaj Anielewicz (1919-1943), shkruante disa ditë para vekjes: “Ajo që kemi përjetuar nuk mund të përshkruhet me fjalë: Ne i detyruam gjermanët dy herë që të largoheshin me shpejtësi nga geto. Ëndërra e jetës sime u përmbush: Geto është duke u mbrojtur .” Por në fund rezistenca nuk pati asnjë shanc të shpëtonte. Kur më 16 maj të 1943 u shkatërrua sinagoga,komandanti SS shkruante,: “Varshava nuk ka më lagje hebreje “.
Gjunjëzimi i Willy Brandt-it
Rezistenca e Getos së Varshavës dhe vrasja e 90 përqind të hebrejve polakë, u kthyen në vëmendjen e publikut kur ish kancelari gjerman Willy Brandt (1913-1992) u përgjunj në dhjetor të 1972 para Përmendores së Heronjve të Getos së Varshavës. Gjesti i papritur u interpretua si shprehje e përulësisë dhe si simbol i politikës ndaj lindjes që Brandt-it ndiqte me qeveritë komuniste të Europës, të bazuar tek dialogu.
Megjithatë përgjunjia e Brandt-it nuk u bë publike nga mediat komuniste në Poloni. Vetëm një gazetë e vogël hebreje botoi një lajm. Gjesti i Brandt-it, kujtonte që një pjesë e madhe e Holokaustit kishte ndodhur në Poloninë e pushtuar, një fakt për të cilin politika zyrtare e shkrimit të historisë në Poloni mundohej të mos fliste.
Debati në Poloni
“Në debatin publik flitej për krimet e bëra ndaj polakëve, jo për ato kundër hebrejve. Qeveria bëri polonizimin e viktimave,” thotë historiani polak, Mariusz Jastrzab, që punon në Muzeumin e historisë së hebrejve polakë, në Varshavë, POLIN. Fakti që gjysma e gjashtë milionë viktimave polake qenë hebrej, nuk përmendej fare. “Sepse qeveria komuniste nuk e kishte legjitimitetin prandaj fliste vetëm për martirizimin e polakëve”.
Sot, qeveria polake kërkon nga ana tjetër “t’i pasqyrojë marrëdhëniet polako- hebreje si histori tolerance” duke nxjerrë në plan të parë polakët heronj, që mbrojtën hebrejtë megjithë rrezikun ndaj jetës. Jastrzab paralajmëron për rreziqet e pasqyrimit të njëanshëm, vetëm pozitiv të historisë polake. Megjithatë, ai është krenar që çdo grup turistik dhe nxënësish shkollash që shoqëron, kalon nëpër territorin ku ka qenë dikur getoja dhe kujton këtë kapitull të errët të historisë së kryeqytetit polak. Përveç përmendoreve të heronjve ka edhe shumë grafiti, gurë kujtese dhe pllaka përkujtimore. Kjo ka qenë e paimagjinueshme më parë.
