Ta quash kafen turke “vetëm një pije” është ta nënvlerësosh. Është një ritual, një bisedë dhe, si paraardhësja e të gjitha kafeneve moderne, një copë historie gati 500-vjeçare, e përfshirë nga UNESCO në listën e saj të trashëgimisë kulturore jomateriale të njerëzimit.
Rrënjët e kafesë
Rrënjët e kafesë shkojnë edhe më thellë. Lani Kingston, pedagoge e asociuar në Portland State University, thotë se një kokërr kafeje e shekullit XII është gjetur në një sit arkeologjik në Emiratet e Bashkuara Arabe. Rreth vitit 1350, veglat e shërbimit të kafesë shfaqen në Turqi, Egjipt dhe Persi.
Historia e kafesë turke nuk fillon në Turqi, por në Jemen. Në shekullin XV, misticistët sufi thuhet se e konsumonin për të qëndruar zgjuar gjatë netëve të gjata të lutjes dhe përkushtimit. Kur Sulltan Sulejmani, i njohur në Europë si Sulejmani i Madhërishëm, pushtoi Jemenin në vitin 1538, kafeja hyri në Perandorinë Osmane. Brenda një viti, kokrrat kishin mbërritur në Konstantinopojë – qytetin e lashtë që sot është Stambolli.
Në vitin 1539, admirali osman Hajredin Barbarosa regjistroi një pronë që përfshinte një “kahve odası”, ose dhomë kafeje, sipas Cemal Kafadar, profesor në Harvard dhe autor i një punimi akademik për kafenë: “Sa e errët është historia e natës, sa e zezë është historia e kafesë, sa e hidhur është historia e dashurisë: Matja e kohës së lirë dhe kënaqësisë në Stambollin e hershëm modern.”
Deri në vitet 1550, hapen “kahvehane” – kafene, të kronikuara nga historiani Ibrahim Peçevi në librin e tij “Historia e Peçevi”. Popullariteti i ri i kafesë shpejt riformësoi jetën kulturore.
Metoda osmane cezve-ibrik e përgatitjes së kafesë – e ndarë me Greqinë dhe me rrënjë në Etiopi – u bë shenjë dalluese e kafesë tradicionale turke. Siç shpjegon studiuesja e gastronomisë Merin Sever, dallimi themelor është se kjo metodë është në thelb gatim: nuk zihet si kafeja tjetër, por “gatuhet” në ujë si një supë, duke prodhuar një pije të pazbuluar.
Kafenetë ndezën debate. Studiues fetarë dhe liderë politikë në Azi dhe Europë i panë si vende ku zhvilloheshin aktivitete subversive dhe biseda të kota. Në vitin 1511, guvernatori i Mekës, Hayır Bey, ndaloi kafenë për 13 vjet nga frika se do të çonte në ide radikale. Sulltanët osmanë mbyllën herë pas here kafenetë për arsye të ngjashme, por ato nuk u zhdukën kurrë plotësisht. Edhe në Anglinë e shek. XVII, mbreti Charles II tentoi t’i mbyllte, duke dyshuar se aty zhvilloheshin biseda anti-monarqiste.
Seden Doğan, pedagoge në University of South Florida dhe me origjinë nga Safranbolu, thotë: “Kafja turke është më shumë se një pije.” Ajo e quan një “urë” që ndihmon ndarjen e gëzimit dhe trishtimit.
Sot, në Turqi, kafeja është pija e padiskutueshme për t’u takuar me miq. Si në shumë vende ku miqtë thonë “Hajde pimë një kafe” për të biseduar, në Turqi kjo do të thotë diçka edhe më specifike: “Eja tek unë dhe do të të bëj një kafe turke.”
Rituali i përgatitjes është i saktë dhe i kujdesshëm: përdoret një cezve i vogël me bisht të gjatë, vendosur mbi zjarr, shpesh mbi qymyr ose rërë të nxehtë. Kafja e imët gatuhet ngadalë për të çliruar aromën e pasur dhe për të krijuar shtresën karakteristike të shkumës, shenjë e cilësisë.
Një kafe turke e mirë duhet të shërbehet e nxehtë dhe me shkumë të plotë, gjithmonë me një gotë ujë dhe një copë lokum turk që balancon hidhësinë.
Edhe etika e pirjes është thelbësore: pavarësisht se shërbehet në filxhanë të vegjël, ajo pihet ngadalë, jo me ngut si një ekspres.
Kur filxhani boshatiset, nis rituali i taseografisë – leximi i llumit të kafesë. Filxhani kthehet mbi pjatë, lihet të ftohet, dhe format e krijuara interpretohen për të gjetur kuptime. Një zog, për shembull, mund të tregojë një udhëtim; një peshk, fat.
Megjithëse parashikimi i fatit në përgjithësi është i dekurajuar në kulturën islame, leximi i filxhanit shihet si një lojë simbolike dhe një ritual komunitar. “E bëjmë për qejf,” thotë Doğan, duke shtuar se shpesh leximi zgjat një orë të tërë me rrëfime dhe interpretime pozitive, sepse njerëzit “duan të dëgjojnë gjëra të mira për veten.”
Kafja turke hyn edhe në traditat martesore. Nusja e ardhshme përgatit kafe për dhëndrin dhe familjen e tij. Si provë karakteri, ajo shpesh i shton kripë filxhanit të dhëndrit. Nëse ai e pi pa u ankuar, provon durim, pjekuri dhe vlerë.
Nga Bosfori në Londër
Në vitin 1652, u hap kafeneja e parë në Londër, në St. Michael’s Alley. Ajo u themelua nga Pasqua Rosée, shërbëtor i tregtarit anglez Daniel Edwards, i cili jetonte në Izmir dhe solli kafenë në Angli.
Këto kafene, të njohura si “universitete për një qindarkë”, ishin qendra të lajmeve, politikës dhe shpesh kundërshtimit. Ndonëse në Turqi gratë nuk lejoheshin të pinin kafe në publik, në Londër ato të paktën mund të punonin në kafenetë.
Megjithë historinë e saj të pasur, kafeja turke nuk fitoi kurrë famën globale të ekspresit. Merin Sever thotë se kjo vjen edhe nga një hendek brezash: “E kemi kufizuar kafenë turke në një ritual. Për të rinjtë, shihet si diçka që e pi vetëm me prindërit.”
Ajo mendon se duhen inovacione për ta bërë më tërheqëse globalisht. Por Doğan nuk bie dakord: për të, ruajtja e traditës është thelbësore.
Sot, disa individë punojnë fort për ta prezantuar kafenë turke nëpër botë:
• Ayşe Kapusuz organizon workshope në Londër.
• Në Nju Jork, Uluç Ülgen – Dr. Honeybrew drejton Turkish Coffee Room, ku kombinon ritualin e kafesë me leximin e filxhanit si një performancë teatrale.
Ku të pish një kafe të mirë në Stamboll
Sot, kafeja turke mund të gjendet kudo në Stamboll, edhe në pastiçeri. Për një eksperiencë autentike, Kapusuz këshillon të zgjidhet një vend ku kafeja përgatitet ngadalë në cezve, mbi rërë të nxehtë, dhe shërbehet me shkumë të trashë, lokum dhe ujë.
Disa vende të rekomanduara janë:
• Hafız Mustafa
• Mandabatmaz (Istiklal Street)
• Nuri Toplar (Bazari Egjiptian)
• Hacı Bekir (Kadıköy, për një qasje më moderne).
Lexime të filxhanit mund të gjenden në distriktin Sultanahmet ose pranë Tünel në Beyoğlu.
Pavarësisht shijes së hidhur, edhe amerikanët e pijnë “deri në pikën e fundit” për hir të performancës së leximit të filxhanit.
Kafja turke mbetet një simbol i mikpritjes, traditës dhe bashkimit, një trashëgimi e gjallë që i përket jo vetëm Turqisë, por gjithë historisë së kulturës botërore të kafesë.
