Një mëngjes dimri të vitit 2022, Raphael Wong dhe Figo Chan hynë në burgun Stanley të Hong Kongut për të takuar Jimmy Lai, miliarderin e medias i cili ishte arrestuar dy vjet më parë dhe po priste gjyqin i akuzuar për vepra penale të sigurisë kombëtare .
Të gjithë kishin qenë pjesë e protestave të trazuara që kishin tronditur Hong Kongun në vitin 2019, kur qindra mijëra njerëz dolën në rrugë duke kërkuar demokraci dhe më shumë liri në territorin kinez.
Ata gjithashtu takoheshin shpesh për darkë, ndonjëherë për vakte të bollshme, duke bërë thashetheme dhe duke u tallur me dim sum, pica ose oriz në tenxhere balte.
Në burg, ai “e donte shumë të hante oriz me xhenxhefil turshi”, tha Chan. “Askush nuk mund ta imagjinonte që Jimmy Lai do të hante diçka të tillë!”
Por as nuk e kishin imagjinuar një ribashkim në një burg të sigurisë maksimale, protestat e shtypura, miqtë dhe aktivistët e tjerë të burgosur, Hong Kongu po aq i zhurmshëm e megjithatë i ndryshuar. Dhe iku edhe pronari i nofkës së pahijshme “Lai i shëndoshë”: ai kishte humbur ndjeshëm peshë.
Dekada larg njëri-tjetrit – Lai në të 70-at, Wong dhe Chan rreth 40 vjet më të rinj – ata ende kishin ëndërruar për një Hong Kong ndryshe. Lai ishte një figurë kyçe në protesta, duke përdorur asetin e tij më me ndikim, gazetën jashtëzakonisht popullore, Apple Daily, me shpresën e transformimit të Hong Kongut në një demokraci liberale.
Kjo doli të ishte e rrezikshme sipas një ligji të diskutueshëm të sigurisë kombëtare të imponuar në vitin 2020 nga sundimtarët e Partisë Komuniste të Kinës në Pekin.
Lai gjithmonë thoshte se i detyrohej Hong Kongut. Edhe pse është shtetas britanik, ai refuzoi të largohej.
«Kam marrë gjithçka që kam falë këtij vendi», i tha ai BBC-së disa orë para se të arrestohej në vitin 2020. «Ky është shpengimi im», tha ai, duke u mbytur.
Ai donte që qyteti të vazhdonte të kishte lirinë që i kishte dhënë. Kjo është ajo që e udhëhoqi politikën e tij – kritik i ashpër ndaj Partisë Komuniste dhe mbështetës i hapur i lëvizjes pro-demokraci të Hong Kongut. Kjo i kushtoi lirinë e tij.
Lai ushqente “një urrejtje të tërbuar” ndaj Partisë Komuniste Kineze dhe “një obsesion për të ndryshuar vlerat e Partisë me ato të botës perëndimore”, vendosi Gjykata e Lartë të hënën, ndërsa dha vendimin në gjyqin e tij.
Aty thuhej se Lai kishte shpresuar që partia të rrëzohej – ose, të paktën, që udhëheqësi i saj Xi Jinping të hiqej nga pushteti.
Lai u shpall fajtor për të gjitha akuzat që ai gjithmonë i kishte mohuar. Më e rënda – bashkëpunimi me forcat e huaja – mbart një dënim maksimal me burgim të përjetshëm.
“Kurrë”, kishte thënë Lai për këtë akuzë kur dëshmoi, duke argumentuar se ai kishte mbrojtur vetëm ato që ai besonte se ishin vlerat e Hong Kongut: “sundimi i ligjit, liria, ndjekja e demokracisë, liria e fjalës, liria e fesë, liria e tubimit”.
Vendimi i së hënës u mirëprit nga shefi ekzekutiv i Hong Kongut, John Lee, i cili tha se Lai e kishte përdorur gazetën e tij për të “krijuar konflikte sociale pa qëllim” dhe për të “lavdëruar dhunën”. Ligji, shtoi ai, nuk lejon kurrë askënd të dëmtojë vendin “nën maskën e të drejtave të njeriut, demokracisë dhe lirisë”.
Në vitin 2022, përpara se Wong dhe Chan të dilnin nga burgu, Lai u kërkoi atyre të luteshin me të, për habinë e Wong.
Besimi katolik i Lait ishte thelluar në izolim – një rregullim që ai e kishte kërkuar, sipas autoriteteve. Ai lutej gjashtë orë në ditë dhe bënte vizatime të Krishtit, të cilat ua dërgonte me postë miqve. “Edhe pse vuante,” tha Wong, “ai nuk u ankua dhe as nuk kishte frikë. Ai ishte në paqe.”
Paqja nuk ishte ajo që Jimmy Lai kishte ndjekur për pjesën më të madhe të jetës së tij – as kur iku nga Kina si 12-vjeçar, as ndërsa ngjitej në zinxhirin e fabrikave të mundimshme, as pasi u bë një manjat i famshëm i Hong Kongut dhe sigurisht jo kur perandoria e tij mediatike pushtoi Pekinin.
Për Lain, Hong Kongu ishte gjithçka që Kina nuk ishte – thellësisht kapitaliste, një vend me mundësi dhe pasuri të pakufizuara, dhe i lirë. Në qytet, i cili ishte ende një koloni britanike kur ai mbërriti në vitin 1959, ai gjeti sukses – dhe më pas një zë.
Apple Daily u bë një nga gazetat më të shitura pothuajse menjëherë pas debutimit të saj në vitin 1995. E modeluar sipas USA Today, ajo revolucionarizoi estetikën dhe paraqitjen e gazetave dhe nisi një luftë të ashpër çmimesh.
Nga një udhëzues për punësimin e prostitutave në “seksionin e të rriturve” te raportet investigative, te rubrikat e ekonomistëve dhe romancierëve, ishte një “bufe” që synonte “një gamë të plotë lexuesish”, tha Francis Lee, një profesor gazetarie në Universitetin Kinez të Hong Kongut.
Ish-redaktorët dhe punonjësit folën për inkurajimin e Lait – “Nëse do të guxoje ta bëje, ai do të guxonte të të linte ta bëje” – dhe për temperamentin e tij. Njëri tha se ai shpesh shante.
Ata e përshkruajnë atë si jokonvencional dhe si një vizionar që nuk kishte frikë të vinte bast për eksperimente. “Edhe para se të lançohej iPhone, ai vazhdonte të thoshte se telefonat celularë do të ishin e ardhmja”, kujtoi një nga redaktorët e gazetës, duke shtuar se ishte plot ide. “Ishte sikur na kërkonte të krijonim një faqe interneti të re çdo ditë.”
Kishte qenë e njëjta gjë kur ai zotëronte një markë veshjesh. “Ai nuk kishte frikë të prishte industrinë dhe nuk kishte frikë të bënte armiq”, tha Herbert Chow, një ish-drejtor marketingu në një markë rivale.
Kjo ishte si shkaku ashtu edhe shkatërrimi i tij, tha Chow: “Përndryshe, nuk do të kishte pasur Apple Daily. Sigurisht, as ai nuk do të kishte përfunduar kështu.”
Një reklamë e hershme televizive për Apple Daily paraqiste Lai-n, atëherë 48-vjeçar, duke kafshuar frutin e ndaluar, ndërsa dhjetëra shigjeta e synonin.
U bë një profeci vetëpërmbushëse.
Ikja nga Kina
Ishte shija e tij e parë e çokollatës që e thirri Lain të shkonte në Hong Kong kur ishte i vogël.
Pasi mbarti bagazhet e një pasagjeri në një stacion hekurudhor në Kinë, Lai mori një bakshish dhe një çokollatë. Ai hëngri një kafshatë. “E pyeta nga ishte. Ai tha Hong Kongu. Unë thashë, ‘Hong Kongu duhet të jetë parajsë’ sepse nuk kisha provuar kurrë diçka të tillë”, tha Lai për takimin në një dokumentar të vitit 2007, “Thirrja e Sipërmarrësit”.
Jeta në Kinën e Mao Ce Dunit u ndërpre nga valë fushatash shtypëse – për ta industrializuar Kinën brenda natës, për të zhdukur “armiqtë e klasës” kapitaliste. Familja Lai, dikur një familje biznesmenësh, u vu në listën e zezë. Babai i tij iku në Hong Kong, duke i lënë ata pas. Nëna e tij u dërgua në një kamp pune.
Dekada më vonë, Lai shkroi se si ai dhe motrat e tij do të nxirreshin zvarrë nga shtëpitë e tyre për të parë një turmë që e detyronte nënën e tyre të gjunjëzohej ndërsa ajo shtyhej dhe tallej – një turp mizor publik që shpejt u bë normë. Herën e parë, shkroi Lai, ishte e tmerrshme: “Lotët më rridhnin lirshëm dhe më lagën këmishën. Nuk guxoja të bëja asnjë lëvizje. Trupi im po digjej nga poshtërimi.”
E pafrikësuar, gjyshja e tij e mbaronte çdo histori me të njëjtin mesazh: “Duhet të bëhesh biznesmen edhe nëse shet vetëm kikirikë të marinuar!”
Dhe kështu, në moshën 12-vjeçare, ai u nis për në Hong Kong, midis miliona njerëzve që ikën nga kontinenti – dhe nga sundimi shkatërrues i Maos – gjatë viteve.
Ditën që mbërriti, në fund të një varke peshkimi, së bashku me rreth 80 udhëtarë të sëmurë nga deti, ai u punësua nga një fabrikë dorezash. Ai i përshkroi orët e gjata të punës si një “kohë shumë të lumtur, një kohë kur e dija se kisha një të ardhme”. Ishte atje që një nga kolegët e tij e ndihmoi të mësonte anglisht. Vite më vonë, ai do të jepte intervista dhe madje do të dëshmonte në gjykatë në një anglisht të rrjedhshme.
Në të 20-at e tij, ai drejtonte një fabrikë tekstili dhe, pasi fitoi para në bursë, hapi kompaninë e tij, Comitex Knitters. Ishte 27 vjeç.
Biznesi e çonte shpesh Lain në Nju Jork dhe, në një nga ato udhëtime, atij iu dha hua një libër që do të përcaktonte pikëpamjen e tij për botën: Rruga drejt Skllavërisë nga ekonomisti fitues i Çmimit Nobel, Friedrich Hayek, një kampion i kapitalizmit të tregut të lirë. “Reagimi spontan i njerëzve” dhe “shkëmbimi i informacionit” kanë krijuar më të mirën në botë, ishte mësimi i tij. Për të, kjo ishte forca e Hong Kongut.
Libri i nxiti një zakon të pangopur leximi. Ai e lexonte të njëjtin libër disa herë dhe lexonte çdo libër nga autorë që admironte. “Dua t’i kthej mendimet e autorit në kopshtin tim të oborrit. Dua të blej një kopsht, jo lule të prera”, tha ai në një intervistë të vitit 2009.
Pas një dekade në prodhim, ai u “mërzit” dhe themeloi rrjetin e veshjeve Giordano në vitin 1981, i cili u bë një pionier i modës së shpejtë. Pati aq shumë sukses sa Tadashi Yanai kërkoi këshilla nga Lai kur marka e tij japoneze Uniqlo hapi dyqane.
Lai hapi dyqane në Kinë, të cilat kishin filluar të hapeshin pas vdekjes së Maos. Ai ishte “i emocionuar”, Kina “do të ndryshonte, si një vend perëndimor”, tha ai në dokumentarin e vitit 2007.
Pastaj, në vitin 1989, Pekini shtypi protestat pro-demokracisë në Sheshin Tiananmen : një zgjim i ashpër për Lain dhe Hong Kongun, i cili pritej të kthehej nën sundimin kinez në vitin 1997 sipas një marrëveshjeje të kohëve të fundit midis Kinës dhe Mbretërisë së Bashkuar.
Giordano shiste bluza me foto të udhëheqësve të protestës së Tiananmenit dhe slogane anti-Pekin, si dhe vendoste banderola pro-demokracisë në dyqane në të gjithë Hong Kongun.
Një milion njerëz marshuan në Hong Kong në solidaritet me studentët protestues në Pekin. Deri në vitin 2020, Hong Kongu mbajti vigjiljen më të madhe që mbante zi për masakrën.
Lai tha më vonë se deri atëherë “nuk ndjente asgjë për Kinën”. Ai gjithmonë kishte dashur ta harronte atë pjesë të jetës së tij, por “papritmas, ishte sikur nëna ime po më telefononte në errësirën e natës”.
‘Zgjedhja është liri’
Vitin pasardhës, Lai lançoi një revistë të quajtur Next, dhe në vitin 1994 botoi një letër të hapur drejtuar Li Peng, “Kasapit të Pekinit” i cili luajti një rol kyç në masakrën e Tiananmenit. Ai e quajti atë “biri i një veze breshke pa inteligjencë zero”.
Pekini ishte i tërbuar. Midis viteve 1994 dhe 1996, dyqani kryesor i Giordano-s në Pekin dhe 11 franchisa në Shangai u mbyllën. Lai shiti aksionet e tij dhe dha dorëheqjen si kryetar.
“Nëse vazhdoj të fitoj para, kjo nuk do të thotë asgjë për mua. Por nëse hyj në biznesin e medias, atëherë ofroj informacion, i cili është zgjedhje, dhe zgjedhja është liri”, tha Lai në dokumentarin e vitit 2007.
Ai shpejt u bë një “pjesëmarrës shumë aktiv” në lëvizjen pro-demokraci të Hong Kongut, duke u takuar me udhëheqës për të diskutuar strategjinë, tha Lee Wing Tat, një ish-ligjvënës nga Partia Demokratike.
Ai u bë një kritik i hapur i Partisë Komuniste të Kinës, duke shkruar në vitin 1994: “Unë e kundërshtoj plotësisht Partinë Komuniste sepse urrej gjithçka që kufizon liritë personale.” Ai gjithashtu filloi të shprehte shqetësime në lidhje me dorëzimin e afërt të Hong Kongut, nga Britania te Kina, në vitin 1997.
“Pas më shumë se një shekulli sundimi kolonial, banorët e Hong Kongut ndihen krenarë që po kthehen në përqafimin e atdheut”, shkroi ai. “Por a duhet ta duam atdheun edhe nëse ai nuk ka liri?”
Megjithatë, gjatë dorëzimit të pushtetit, udhëheqësi i atëhershëm i Kinës, Jiang Zemin, premtoi se banorët e Hong Kongut do ta qeverisnin Hong Kongun dhe se qyteti do të kishte një shkallë të lartë autonomie për 50 vitet e ardhshme.
Lëvizja Çadër e vitit 2014, e nxitur nga refuzimi i Pekinit për të lejuar zgjedhje plotësisht të lira në Hong Kong, u bë një tjetër pikë kthese për Lain.
Protestuesit pushtuan lagjet kryesore tregtare të qytetit për 79 ditë. Lai shfaqej nga ora 9 e mëngjesit deri në orën 5 të pasdites çdo ditë, i palëkundur pasi një burrë i hodhi zorrë kafshësh. “Kur policia filloi të qëllonte gaz lotsjellës, unë isha me Fatty-n”, kujtoi ish-ligjvënësi Lee.
Lëvizja mori fund kur gjykata urdhëroi që vendet e protestave të liroheshin, por qeveria nuk u tërhoq. Pesë vjet më vonë, në vitin 2019, Hong Kongu shpërtheu përsëri, këtë herë për shkak të një plani të diskutueshëm që do të kishte lejuar ekstradimin në Kinën kontinentale.
Ajo që filloi si marshime paqësore u bë gjithnjë e më e dhunshme, duke e shndërruar qytetin në një fushë beteje për gjashtë muaj. Protestuesit e veshur me të zeza hodhën tulla dhe kokteje Molotov, sulmuan parlamentin dhe ndezën zjarre; policia e trazirave qëlloi me gaz lotsjellës, plumba gome, topa uji dhe plumba luftarakë.
Lai ishte në ballë të protestave dhe vuajti 20 muaj burg për pjesëmarrje në katër tubime të paautorizuara. Një protestues i tha BBC-së se u habit kur pa Lain: “Për mua, ai është një biznesmen i zënë, por ai u shfaq.”
Apple Daily ofroi mbulim të përgjithshëm ose, siç do të argumentonin kritikët, një platformë për një lëvizje antiqeveritare.
Këshilltari qeveritar Ronny Tong tha se Lai ishte “instrumental” në protesta sepse Apple Daily mbante një slogan “krejtësisht të rremë” – anti-ekstradim në Kinë – i cili “kapi imagjinatën e njerëzve që donin të shkaktonin kaos në Hong Kong”.
Nëse Apple Daily luajti një rol nxitës në rebelim dhe sa kontroll ushtroi Lai mbi qëndrimin e saj, ishte në qendër të gjyqit të tij 156-ditor për sigurinë kombëtare.
Lai udhëzoi ekipin editorial që të “nxisë njerëzit të dalin në rrugë”, sipas Cheung Kim-hung, ish-drejtor ekzekutiv i kompanisë mëmë të Apple Daily, Next Digital, dhe një i pandehur i shndërruar në dëshmitar prokurorie. Pasi hyri në fuqi Ligji i Sigurisë Kombëtare, gazeta u bastis dy herë dhe përfundimisht u mbyll në vitin 2021.
Gjatë kulmit të protestave, Lai fluturoi për në SHBA ku u takua me zëvendëspresidentin e atëhershëm Mike Pence për të diskutuar situatën në Hong Kong. Një muaj para se të vendosej Ligji i Sigurisë Kombëtare, Lai nisi një fushatë kontroverse, pavarësisht kundërshtimeve të brendshme, duke i nxitur lexuesit e Apple Daily t’i dërgonin letra presidentit të atëhershëm të SHBA-së Donald Trump për të “shpëtuar Hong Kongun”.
E gjithë kjo, vendosi gjykata, përbënte një thirrje publike për një qeveri të huaj që të ndërhynte në punët e brendshme të Hong Kongut.
“Askush me mendje të shëndoshë nuk duhet të mendojë se Hong Kongu mund t’i nënshtrohet ndonjë lloj reforme politike pa pranimin e heshtur të Pekinit”, tha Tong. Protestat në vitet 2014 dhe 2019 “janë krejtësisht kundër logjikës së shëndoshë”.
Pekini thotë se Hong Kongu tani ka kaluar nga “kaosi në qeverisje” dhe në “prosperitet më të madh” për shkak të ligjit të sigurisë kombëtare dhe një parlamenti “vetëm për patriotë”. Por kritikët, përfshirë qindra mijëra banorë të Hong Kongut që janë larguar që atëherë, thonë se mospajtimi është shtypur dhe liritë e qytetit janë kufizuar rëndë.
Lee, ligjvënësi, është midis tyre: “Kur erdha për herë të parë në Mbretërinë e Bashkuar, pata ankthe. Ndihesha shumë fajtor. Pse mund të jetonim lirisht në vende të tjera, ndërsa miqtë tanë të mirë ishin të burgosur?”
Familja e Lai-t ka bërë thirrje për lirimin e tij prej vitesh, duke përmendur shqetësime për shëndetin e tij për shkak se ai është diabetik, por kërkesat e tyre janë refuzuar deri më tani. Qeveria dhe ekipi ligjor i Lai-t në Hong Kong kanë thënë se nevojat e tij mjekësore po plotësohen.
Carmen Tsang, nusja e Lai-t, e cila jeton në Hong Kong me familjen e saj, thotë se fëmijëve të saj u mungon gjyshi – dhe darkat e mëdha familjare që ai organizonte çdo dy javë. Zëri i tij i lartë e frikësonte vajzën e saj kur ishte më e vogël, por “ata e donin shumë të shkonin te gjyshi… Ata mendojnë se ai është një djalë qesharak”.
Ajo nuk është e sigurt nëse Hong Kongu i sotëm ka një vend për Lain.
“Nëse ke një grimcë pluhuri në sy, thjesht hiqe qafe, apo jo?”
