Në pjesën e dytë të intervistës për “Kohën Ditore”, albanologu hungarez Krisztián Csaplár-Degovics ka komentuar edhe çështje që vazhdojnë të konsiderohen të ndjeshme për historiografinë shqiptare. Për historianin hungarez, prirjet për portretizimin e periudhës osmane në Hungari si një “kohë e artë” janë thjesht falsifikime të historisë, njësoj siç nuk i gjen të mbështetura as argumentet e orientalistit, Hasan Kaleshi se Perandoria Osmane i shpëtoi shqiptarët nga asimilimi.

Ndër të tjera, Csaplár-Degovics – kërkues në Institutin e Historisë pranë Akademisë së Shkencave të Hungarisë, i cili së fundmi si redaktor ka sjellë përmbledhjen më të re të studiuesve hungarezë mbi historinë shqiptare, “These were hard times for Skanderbeg, but he had an ally, the Hungarian Hunyadi” – ka folur edhe për çështjen e identiteteve etnike e kombëtare në Ballkan, duke trajtuar veçmas rastin shqiptar. Historiani 43-vjeçar ka thënë se proceset kombformuese janë larg më komplekse sesa që përshkruhen rëndom nga studiues të ndryshëm. Sipas tij, në rastin shqiptar, “gjuha e veçantë dhe vetëdija etnike shërbyen si themel për procesin kombformues mbikonfesional”

KD: Ekziston një prirje gjithnjë e më e shprehur që historiografia shqiptare (dhe jo vetëm) të ndryshojë fundamentalisht perceptimin e saj mbi Perandorinë Osmane. E njëjta sugjerohet edhe në vende të tjera të Evropës Juglindore në dritën e një Turqie të fuqizuar, “thellësia strategjike” e së cilës mëton dominionet e dikurshme osmane. Por a ndieni se këto kërkesa politike po e zëvendësojnë një paradigmë të vjetër me një mit të ri, në këtë rast me një imazh opulent për ca “kohë të arta” të Perandorisë Osmane?

Csaplár-Degovics: Në Hungari, për një numër arsyesh të njohura ose të panjohura, elita politike e ditëve tona s’është vigjilente ose është disi lakuriqe përballë kësaj prirjeje politike. Prania turke bën që ndikimi i saj të ndihet në sferën e politikës dhe atë të kulturës. Në vitet e fundit disa ekspozita të mirëfinancuara janë organizuar prej grupeve të caktuara politike të interesit në Budapest përmes të cilave politika e sotme kulturore e Turqisë qe në gjendje të vizualizonte pikëpamjet e veta historike. Sidoqoftë, historianët hungarezë janë distancuar qartë nga këto ngjarje. Të përnaltësosh të kaluarën hungarezo-osmane, të rrëfesh periudhën osmane në Hungari si një kohë e bashkëjetesës paqësore e kulturore apo si kohëra të arta të bashkëpunimit dhe synimeve të përbashkëta është thjesht një falsifikim. Përkundrazi, mu për shkak të administratës represive osmane dhe fushatave ushtarake, gjuha hungareze (e kështu edhe kultura) u gjet në prag të zhdukjes në dekadat e fundit të shekullit XVII. Osmanistika dhe turkologjia hungareze u takon shkollave më të vjetra në botë, ato i hedhin rrënjët prapa në shekullin XIX. Shkollat hungareze të këtyre disiplinave kanë një rrjet të pasur institucionesh të mirënjohura shkencore me rëndësi globale. Studiuesit hungarezë nuk kanë nevojë për mbështetjen e institucioneve turke për kërkimin e historisë, gjuhës apo kulturës së popujve turkikë (Azi Qendrore). Në fund të fundit, politika e sotme kulturore dhe shkencore e Turqisë nuk ka mundësi të ndikojë studiuesit hungarezë me kualifikim të duhur. Pavarësisht simpatisë së përgjithshme hungareze kundrejt Turqisë, shoqëria hungareze ushqen qasje qartësisht negative ndaj periudhës osmane.

KD: Në vitet ’70, orientalisti Hasan Kaleshi doli me idenë e tij që të rishikohej gjithçka rreth Perandorisë Osmane. Ai i mëshonte asaj që shfaqja e osmanëve në Ballkan pengoi “asimilimin” e shqiptarëve ndërkohë që solli “shkatërrimin” e suprastrukturës feudale e kishtare sllave. Pa hyrë thellë, realiteti duket të ketë qenë larg më kompleks sesa kaq. Fjala vjen Patriarkana serbe u restaurua në vitin 1557 nga vetë osmanët apo edhe fakti që në këtë periudhë pasoi një rilindje e ortodoksizmit serb. Megjithatë ka studiues të tjerë, e njëri prej tyre është edhe Oliver Schmitt, që e quajnë të pathemeltë mëtimin se shqiptarët ishin në prag të asimilimit. Kështu ideja që i sheh osmanët si një lloj “Deus ex machina” duket jobindëse. Si e komentoni gjithë këtë debat?

Csaplár-Degovics: Paj, unë nuk jam ekspert i kësaj fushe. Në përgjithësi, është gjithnjë mirë kur rishikohet dija jonë mbi çështjet kombëtare dhe ato perandorake. Secili brez ka perspektivat dhe pyetjet e veta. Sa i përket teorisë së Kaleshit, unë nuk kam arsye t’iu kundërvihem pikëpamjeve të Schmittit që ka kryer kërkime në një korpus larg më të pasur të burimeve të papublikuara arkivore sesa Hasan Kaleshi.