Nga: Charlotte Higgins / The Guardian
Teatri në Uest-End [West End, Londër] po ndodhet në një gjendje të çuditshme dhe shqetësuese. Ndihet sikur po shkon drejt fundit ajo që dikur mund të kishte qenë e mirë dhe emocionuese. Shumë nga shfaqjet e mëdha – ato që mund të kenë posterë në metro – janë adaptime të filmave ose serialeve televizive, si The Devil Wears Prada. Ose janë realizime të sigurta, si Mamma Mia!
Ose janë nga ato që kanë aktorë të njohur, si The Tempest me Sigourney Weaverin – një shfaqje që është kritikuar gjerësisht. Kjo nuk do të thotë se të gjitha këto shfaqje janë të këqija, por ekziston një lloj stagnimi. Producentët po përpiqen të tërheqin një audiencë që ende ngurron të rikthehet në teatër – që nga koronavirusi – në një kohë kur po shteron burimi i materialeve të reja në një botë gjithnjë e më e varfëruar edhe për teatrin e subvencionuar.
Megjithatë, në këtë mishmash ka diçka të papritur: shumëçka nga Sofokliu. Sapo ka përfunduar një version i tragjedisë Edipi Mbret, ku luajnë Mark Strong dhe Lesley Manville. Një tjetër sapo është shfaqur në [teatrin] “Old Vic”, me Rami Malekun dhe Indira Varman. Në të njëjtën kohë, një vepër shumë më pak e luajtur e Sofokliut, Elektra, po shfaqet në Uest-End me Brie Larsonin në rolin kryesor (e njohur nga shumica si Kapitenia Marvel në serinë e filmave të Marvel-it).
Pse Sofokliu? Tragjedia greke është një hapësirë ku mund të shtrohen pyetje të pakëndshme. Këto vepra nuk përshtaten me modelin e zakonshëm të një publiku liberal që shikon një shfaqje liberale ku të gjithë bien dakord me njëri-tjetrin. Dhe, veçanërisht Edipi i Sofokliut është një vepër e përjetshme, e cila vazhdon të ofrojë kuptime të reja. Është gjithashtu një nga dramat më të strukturuara, e cila shpaloset me një logjikë të paepur në kohë reale. Aristoteli kishte të drejtë kur ka thënë se ishte drama e përsosur.
Në njëfarë mënyre, ishte çështje fati se pse këto produksione u adaptuan në Londër, në kufirin mes viteve 2024 dhe 2025. Matthew Warchus, bashkëregjisori i Edipit në “Old Vic”, ka thënë se versioni i tij, i adaptuar nga dramaturgia Ella Hickson, për 30 vjet kishte qenë në listën e tij të dëshirave. Ndërkohë, produksioni i regjisorit Robert Icke, ai me aktorët Strong dhe Manville, fillimisht u shfaq në “Internationaal Theater” në Amsterdam dhe pastaj në Britani në festivalin e Edinburgut të vitit 2019, me një kast holandez. Mund të jetë rastësi. Por, Sofokliu – të paktën sipas atyre që po sjellin veprat e tij në skenë – ka diçka për t’i thënë botës sot.
Nuk është e lehtë t’ia ofrosh audiencës së shekullit XXI veprat që vijnë nga një kontekst kaq i largët kulturor, fetar dhe politik. Javën e kaluar e pashë Elektrën në “Theatre Royal” të Brajtonit, para se të vinte në Uest-End. Ky produksion thekson ngjashmëritë shpesh të përmendura midis kësaj tragjedie dhe Hamlet-it: Larson lëviz e trazuar në skenë, si një adoleshente e përvuajtur, duke reflektuar mbi urrejtjen që ndien për të ëmën e cila ia kishte vrarë babanë.
Ky tekst paraqet një sfidë të veçantë: futesh në një histori me shumë prapaskena; nëse nuk je i kujdesshëm, mund të duket si sezoni i dytë i një serie. Por, në këtë vepër – edhe pse në këtë produksion qartësia ishte disi e zbehtë – shtrohen pyetje të mëdha dhe të pazgjidhshme: A e do më shumë nënën apo babanë? Po sikur njëri prej tyre të kishte vrarë tjetrin? Çfarë do të bëje? Po sikur të kishin një arsye, një justifikim të mundshëm për veprimet e veta? Tragjeditë greke çojnë çdo gjë në ekstrem. Dhe, ne kemi nevojë për këtë: jetojmë në kohë ekstreme.
Versioni i Edipit nga Icke nuk linte vend për konfuzion. Ai e studioi tekstin grek në detaje dhe më pas krijoi një adaptim – shumë të lirë, duke shtuar personazhe dhe skena të reja, por me një lidhje të thellë me tekstin origjinal. Kori u hoq plotësisht, bashkë me gjithçka që ai nënkupton në një tragjedi greke – idenë se shfaqja po luhet në një hapësirë publike, ku personazhet individuale përballen me diçka që mund të kuptohet si një kolektiv. Kjo, në vetvete, është një simptomë interesante e kohëve tona. Në Evropën Perëndimore të vitit 2025, nuk jetojmë më në një kulturë kolektive, por në një kulturë të atomizuar të post-internetit.
Ky version zhvillohet prapa dyerve të mbyllura, në një hapësirë private, megjithëse bota publike e politikës gjendet shumë pranë – pasi ai e imagjinon Edipin si një politikan në natën e zgjedhjeve, duke pritur rezultatet. Ajo që na ofrohet është një shfaqje familjare e përqendruar nga brenda. Sigurisht, kjo do të thotë se humbet një pjesë e madhe e lirikës së Sofokliut, komenteve fetare dhe peshës së tij filozofike. Por, dikush tjetër do ta interpretojë ndryshe nesër, dhe Warchus me bashkëregjisorin e tij, koreografin Hofesh Shechter, janë shembull i kësaj. Në produksionin e tyre, ata përdorin një kor, edhe pse pa fjalë: një grup valltarësh. Warchusi më tha se gjatë punës kishte menduar për [dramën televizive] The Singing Detective të Dennis Potterit, ku një histori e errët ndërthuret me këngë dhe valle; ai shpreson që kori në Edipin e tij “krijon një tension, një valë mbi të cilën mund të lëvizë shfaqja”.
Ndoshta është më mirë të thuhet se Edipi është i kushtëzuar nga rrethanat. Çdo interpretim i tij sjell këndvështrime të reja, të cilat ndryshojnë për t’iu përshtatur kohës. Nëse këto tekste kanë nevojë për përshtatje të menduara për t’iu drejtuar një audience moderne, nuk mendoj se kjo do ta shqetësonte Sofokliun i cili vetë u bazua në një mit të vjetër, të rrëfyer shkurtimisht në Odisenë e Homerit, dhe atë e transformoi rrënjësisht për të krijuar një shfaqje për audiencën e tij të vitit 429 Para Krishtit.
Pesëmbëdhjetë vjet më parë, do t’ju kisha thënë se Edipi ishte, në thelb, historia e parë detektive, një shfaqje për një burrë që këmbëngul të ndjekë të vërtetën kudo që ajo e çon. Por, ngjarjet botërore e ndryshuan kuptimin e kësaj vepre për mua. Kur refugjatët nisën të largoheshin nga Siria, fillova të mendoj se sa larg udhëton personazhi i Edipit: në fillim, ai është sundimtar i një qyteti. Kur përfundon tragjedia, ai është një i verbuar në mërgim, një njeri i shpërfytyruar, një refugjat. Këto përmbysje janë reale; ato ndodhin çdo ditë.
Në versionin e Ickeit e shohim veten duke mbajtur anën e Edipit, edhe pasi ai zbulohet si një vrasës dhe një kryes i pavetëdijshëm i incestit. Siç theksoi dramaturgu-regjisor në një ngjarje të mbajtur së fundmi në Muzeun e Frodit [Freud Museum] në Londër, një nga pyetjet që shtron vepra është: “A është incesti aq i tmerrshëm, në çdo rrethanë”? Kjo është një pyetje pothuajse e turpshme për kulturën tonë; madje është një pyetje që nuk duhet të shtrohet. Këto drama futen thellë në territore të pathëna dhe të paimagjinueshme. Ato shtrihen në vendet më të errëta të zemrës njerëzore. Dhe, kjo është një nga shumë arsyet pse ende kemi nevojë për to. /Telegrafi/
