Janusz Bugajski, ekspert i çështjeve të rajonit, ishte i ftuari në “Intervistë me Merita Haklaj”, në A2 CNN.
Thirrjet e presidentit rus, Vladimir Putin për mobilizimin e pjesshëm kanë krijuar një përshkallëzim të situatës mes Rusisë dhe Ukrainës. Çfarë pritet në vazhdim? A është kjo shenjë se Putini po e humbet luftën apo më e keqja nuk ka ardhur akoma? Sa të rrezikshme janë kërcënimet bërthamore në këtë situatë?
Bugajski: Unë mendoj se nga Putini ka pasur përshkallëzim që në fillim. Ky s’është përshkallëzim i madh, sepse që të mobilizosh çdo sasi njerëzish, duhet kohë, armë dhe strategji. Duhen dhe zyra. Rusët kanë humbur mjaft të tilla në Ukrainë. Them se ky mobilizimi i pjesshëm vjen nga dëshpërimi. Tregon që Operacioni Special Ushtarak ka dështuar. Forcat ruse kanë humbur territor. Ukrainasit janë forcuar nga organizata, armë, motivim, gjë që rusët s’e kanë. Them se është veprim dëshpërimi, që do t’i japë pasoja dhe Putinit në Rusi. Për sa i përket mundësive bërthamore, kërcënimeve bërthamore që ka bërë Putini, s’mendoj se janë realiste. S’besoj se në Kremlin janë xhihadistë bërthamorë. S’do të bëjnë vetëvrasje bërthamore. Presidenti Biden e bëri të qartë që s’do njeri luftë me armë bërthamore. Dhe Rusia do të shkatërrohej brenda orës. S’ka gjasa të hedhin armë bërthamore në perëndim. Dhe po të hedhin armë bërthamore taktike në Ukrainë, që është e mundur, NATO-ja do të reagonte, jo patjetër me armë bërthamore, por duke shkatërruar forcat ruse në Ukrainë.
Kanë ndodhur disa protesta pas thirrjes së Putinit. A mund të flitet për një rezistencë ndaj tij në Moskë ?
Bugajski: Ka protesta. Do të shohim si do të zhvillohen. S’janë të mirorganizuara, kryesisht spontane. Mendoj se duhet të vëzhgojmë jo vetëm Moskën e Shën Pjetërburgun, por rajonin. Sepse disa rajone kanë dhënë më shumë ushtarë që mund të vdesin në Ukrainë se qytetet e mëdha. Do të vëzhgoja rajonet për të parë nëse protestat nisin dhe vazhdojnë atje. Protesta është njëra anë, por është edhe konflikti mes elitave; si të përshkallëzohet lufta apo të ulet agresioni; çfarë do të thotë “fitore”; në ç’pikë mbaron konflikti. Mendoj se ka shumë konflikt dhe midis elitës ruse, si dhe në pjesën tjetër të publikut.
Janë shqetësuese organizimet e referendumeve në territorin?
Bugajski: Referendumet nuk janë serioze. Është si të bësh një referendum këtu e të pyesësh në duan të jenë të pavarur. Marrëzi. Shumica ose s’do të marrin pjesë, ose kanë ikur. Rusët nuk kontrollojnë as të gjitha rajonet, por vetëm thonë se e bëjnë. E gjitha bëhet nën presion, me armë. Po s’firmose, humbet punën. Nuk është serioz. Është referendum tipik sovjetik. Janë të rreme dhe s’kanë asnjë vlerë. Janë të paligjshme.
Lufta në Ukrainë ka krijuar një tjetër situatë gjeo-strategjike edhe në rajonin tonë. Nga njëra anë ekziston rreziku i një lufte të re, por nga ana tjetër ekziston edhe mundësia që Perëndimi të nxisë zgjidhjen e konflikteve të mbetura pezull. Nga anon më shumë peshorja sipas jush?
Bugajski: Shpresoj, sepse ne kuptojmë që situata mbetet e tensionuar dhe e rrezikshme. Është shumë e rëndësishme të sigurojmë që të fitojë Ukraina. Po të humbasë Rusia, do të bjerë dhe ndikimi i tyre në Ballkan. Duhet të përqendrohemi dhe te rrënja e problemit. Bota serbe, serbianizimi i butë që po reklamon Vuçiçi dhe Beogradi. Si të mos lejohet destabilizimi i zonës? Njohje e ndërsjellë. Nëse jo menjëherë, të paktën sipas një plani të mëtejshëm. Pesë shtetet e BE-së duhet të njohin Kosovën si të pavarur. Duhet të merren hapa për anëtarësimin e Kosovës në NATO. Pastaj, sigurisht, duhet forcuar pjesa tjetër e rajonit. Duhet që qeveria e ardhshme e Malit të Zi të mos ketë nacionalistë serbë që korruptohen nga Moska. Të sigurohen që opsioni pro-perëndimit në Mal të Zi, që është më i fortë se ai pro-serb, të mbështetet nga SHBA dhe komuniteti ndërkombëtar. Dhe Bosnja ka nevojë për një reformë të madhe, që një grupim të mos bllokojë vendimet për të gjithë shtetin. Ka shumë punë për të bërë, por është e nevojshme.
Situata mes Kosovës dhe Serbisë ka qenë e ndezur pas tensioneve të krijuara për çështjen e targave. Bisedimet që pasuan treguan se Perëndimi po synon të japë një zgjidhje përfundimtare. Ju si e komentoni planin franko-gjerman, që thuhet se i është ofruar Kosovës dhe Serbisë për marrëveshje?
Bugajski: -Plani franko-gjerman është pak i paqartë, me ç’kam parë. S’jam i sigurt se ç’duhet të bëjë Serbia. Do të preferoja të shihja një plan që me një datë të sigurt Kosova do të njihet, përndryshe do të ketë pasoja diplomatike dhe ekonomike. Në Beograd është një qeveri që po pengon jo vetëm hyrjen e Kosovës në institucionet ndërkombëtare, përfshi BE-në, por kemi të bëjmë me një vend që lejon ndikimin negativ rus në rajon. Është një përcjellës i subversionit rus në Ballkan. Kjo është Serbia dhe Beogradi. Duhet vepruar për këtë duke u siguruar që çdo plan midis Kosovës e Serbisë të jetë i zbatueshëm, me datë të sigurt dhe pasoja konkrete po të mos realizohet. Përndryshe, këto plane… Vuçiç është mjeshtër për t’i vonuar gjërat. I trazon, i ndot. Nuk bie dakord me asgjë, dhe nuk zbaton as gjërat për të cilat ka rënë dakord.
Ka dhënë një deklaratë të qartë, edhe pse s’është diçka e re, por në kontekstin e këtyre zhvillimeve: Vuçiç s’do ta njohë kurrë pavarësinë e Kosovës.
Bugajski: Edhe në OKB ka deklaruar… Përfytyroni, e ka krahasuar Serbinë me Ukrainën. Domethënë, që Serbia është sulmuar nga NATO-ja njësoj si Ukraina nga Rusia. Realiteti ka treguar që s’ka njohur gjenocidin, s’ka njohur Kosovën si shtet të pavarur, dhe që promovon destabilizim në rajon.
Por ndiejmë që po ndodh diçka. Kryeministri i Kosovës erdhi urgjentisht në Tiranë në një takim kokë më kokë me kryeministrin e Tiranës. Lajçak vizitoi edhe Kosovën, edhe Serbinë, në mënyrë të papritur. Mendoni se ka tensione apo po shkojmë drejt një zgjidhjeje? Po kërkon perëndimi një zgjidhje të qartë tani?
Bugajski: Mendoj se ka presion si për Vuçiçin ashtu dhe për Kurtin për një lloj zgjidhjeje. Presioni mbi Kurtin është për asosacionin e bashkive serbe në Kosovë, dhe Parlamenti i mëparshëm kosovar bëri gabim të madh që ra dakord me këtë pa parë kushtetutën, pa studiuar pasojat.
E konsiderojnë shtet brenda shtetit
Bugajski: Ky besoj se është persioni mbi Kosovën. Kurti s’duhet të lërë hapësirë këtu. Është mirë të decentralizohet Kosova, por jo mbi baza etnike. Shkon kundër parimeve që mbajmë të shtrenjta. Të ndash vendin sipas etnisë. Shikoni ç’ndodhi në Bosnje. S’duam që Kosova të bëhet një Bosnje tjetër. Presioni mbi Vuçiçin është plani franko-gjerman, ndoshta. Por siç thashë më parë, është shumë i paqartë se ç’do të thotë konkretisht.
Në Shqipëri janë regjistruar disa incidente, pasi disa shtetas rusë janë kapur pranë objekteve ushtarake. Dyshohet për spiunazh, ndërsa hetimet vazhdojnë. Sa e rrezikuar është Shqipëria në këtë situatë dhe si e shihni rolin e saj në vazhdim?
Bugajski: Mendoj se Rusia po përpiqet të trazojë Ballkanin e ta bëjë të paqëndrueshëm, të paparashikueshëm. Në Shqipëri kanë shumë pak mënyra. S’kanë parti që t’i mbështesin, s’kanë media pro-ruse. S’kanë kisha pro-ruse. E kanë të vështirë. Shumica e shqiptarëve mbështet Ukrainën në sulmin e Rusisë. Duan të tregojnë me incidentin e Gramshit që kanë ende akses, që mund t’i destabilizojnë gjërat, që mund të hapin telashe. Është një mesazh për qeverinë shqiptare që Rusia është ende e pranishme, ndaj duhet të bëjnë kujdes e të mos kalojnë caqe. Të bëjnë marrëveshje me Serbinë. Do të donin shumë që Serbia e Shqipëria të bëjnë marrëveshje për Kosovën.
Kryeministri shqiptar, Edi Rama ka folur shpesh në mediat e huaja kohët e fundit, duke u kërkuar që të mos bëjnë presion ndaj Serbisë dhe presidentit të saj, Aleksandër Vuçiç, për vendosjen e sanksioneve ndaj Rusisë. Reagimi vjen pas afrimit më shumë mes tyre në kuadër të nismës së Ballkanit të hapur. Ju si e komentoni këtë nismë dhe qëndrimet e Edi Ramës ndaj Vuçiç?
Bugajski: Nuk jam dakord me këtë. Nëse do të jetë anëtare e BE-së, Serbia duhet të ndjekë normat e BE-së për sa i përket politikës së jashtme.
Si vendet e tjera të Ballkanit.
Bugajski: Shqipëra ka vënë sanksione, Mali i Zi gjithashtu. Nëse s’vendos sanksione, tregon që janë përcjellës i Rusisë. Kanë ndikim nga ushtria ruse, nga shërbimi sekret rus, dezinformim, ndikim negativ në kisha. Çdo gjë që eksporton Rusia si subversion negativ në këtë rajon kalon nëpërmjet Serbisë. Edhe me Republikën Srpska. Nëse do të jetë në një vijë me kushtet e BE-së, Serbia duhet t’i vendosë sanksionet.
Thatë që Rusia pëlqen do t’i dëshironte marrëdhëniet e mira mes Shqipërisë e Serbisë. Si e përshkruani nismën e Ballkanit të Hapur, qëndrimin e Ramës ndaj Vuçiçit?
Bugajski: S’jam mbështetës i Ballkanit të Hapur. Kemi pasur mekanizma të tilla që mund të përdoren, si CEFTA. Pse të krijohet një superstrukturë e re. Për çfarë? Të krijohet më shumë ndikim serb? Për të lejuar më shumë ndikim rus në rajon? Jam dakord me Kosovën dhe Malin e Zi që s’duan të bashkohen. Pse t’i bashkohem një asocimi që dominohet nga Beogradi. Problemi, në anën tjetër, është që mund të kthehet në zëvendësues i anëtarësimit në BE. Një nga vendet e BE-së mund të thotë që keni bashkimin tuaj ekonomik, pse doni t’i bashkoheni BE-së. Mund të jetë një tjetër shfajësim.
Është e njëjta gjë si tregu i përbashkët rajonal.
Bugajski: Rajoni s’ka aq shumë njerëz. Është treg shumë i vogël. Duhet të futet në tregun europian e botëror. Çdo gjë që e pengon këtë është negative.
Në një koment para pak ditësh, ju shpreheni se Ballkani i Hapur është një projekt i Serbisë, nga i cili përfiton Rusia. Pse e thoni një gjë të tillë?
Bugajski: Po të ketë shumë energji ekonomike dhe ndikime të tjera nëpërmjet Serbisë, nëse Serbia e injekton nëpërmjet Ballkanit të Hapur, vetëm sa ushqen ndikimin rus, jep mundësi që Rusia të përhapë kontaktet ekonomike, korrupsionin politik, dezinformimin e shumë gjëra.
Ballkani i Hapur ka përkrahjen e Uashingtonit zyrtar. Edhe zyrtarë të lartë të BE kanë qenë të pranishëm në takimet e nismës. Pse ndodh kjo? A duhet të ndryshojnë qasje ata? Apo kjo nismë që nxit qarkullimin e mallrave dhe njerëzve i shërben pajtimit mes shqiptarëve dhe serbëve?
Bugajski:: Them se është gabim. Po të bashkëpunojnë, mendojnë se s’do të luftojnë. Ky është thelbi. Problemi është se këto bashkëpunime heqin vëmendjen nga ajo që duhet bërë. Folëm pak më parë për këtë, zgjidhjet që duhen arritur. Kjo ndihmon Vuçiçin e të tjerët të heqin vëmendjen nga thelbi i vërtetë i problemeve në rajon. Ndonjëherë, politika e SHBA dhe BE sheh ndikimin afatshkurtër, jo atë afatgjatë. Këtë mendoj se po bëjnë me Ballkanin e Hapur. Nuk shohin ndikimin negativ të kësaj marrëveshjeje në rajon.
Situata në Ukrainë duket se ka rrëzuar tezën se pajtimi dhe paqja do të vijë mes marrëdhënieve të ngushta ekonomike. Ekspertët thonë se duhet punuar më shumë për demokratizimin. Kohët e fundit demokracia ka njohur rënie në botë dhe autokratët janë në rritje. Sa shqetësuese është kjo gjë për ju?
Bugajski: S’do të thosha që thjesht po rriten autokratët dhe po bie demokracia, se kështu duket pak e thjeshtëzuar. Po të shohësh ç’po ndodh në Iran, që ka qenë diktaturë e mbyllur për shumë vite, gratë po zgjohen, më në fund, dhe po thonë që kjo shoqëri ka diçka që nuk shkon dhe duhet kthyer barazia gjinore, demokracia. S’do të thosha që demokracia po bie, por është sfiduar fort dhe ka pasur regjime të forta, nga shtete të fuqishme, si Kina, që janë përpjekur të gjenerojnë rrymat antidemokratike. Edhe Rusia. Por dhe Rusia vetë pritet të ketë ndryshime të mëdha në të ardhmen. Mendoj se duhet të vazhdojmë me demokracinë. Megjithatë, ajo fushatë duhet të bazohet në sigurinë e sovranitetin kombëtar. Nëse një vend mendon se i është shkelur sovranitetin, vendimmarrja, nga forca të jashtme, mund ta kufizojnë demokracinë edhe më shumë. Është një ekuilibër midis sovranitetit, sigurisë dhe demokracisë, që duhet ta zgjidhim.
Shqipëria ka njohur disa sulme të rënda kibernetike nga Irani. A mendoni se ka vepruar mirë me ndërprerjen e marrëdhënieve diplomatike me Teheranin. A rrezikojmë akoma më shumë pasi jemi ekspozuar me strehimin e muxhahedinëvve iranianë?
Bugajski: Jo, mendoj se është vendim i drejtë nga Shqipëria. Shqipëria tregoi guxim që duhet ta ndjekin dhe të tjerët. S’është thjesht regjim fundamentalist klerik, por një diktaturë shumë mizore. Asgjëson armiq dhe jashtë vendit. Muxhahedinët, një forcë demokratike jashtë vendit, duhet të ndihmohet. Irani do të përballet me ndryshime të mëdha në atë që ka qenë një pauzë e diktaturës, nëse mund ta quaj ashtu. Kam shumë besim te iranianët. Janë shumë demokratë, shumë pro-perëndimit, sidomos brezi i ri në qytete të mëdha. Duan më shumë një sistem pluralist dhe demokratik në vend, që të mos jetë i izoluar nga bota dhe nga perëndimi. Mendoj se Shqipëria mori vendimin e duhur.
Ngjarjet në Ukrainë dhe sulmet kibernetike të Iranit kanë shtuar dyshime se stabiliteti në Shqipëri do vazhdojë të jetë më i rëndësishëm se demokracia. SHBA dhe BE e kanë vendosur fokusin e tyre vetëm te reforma në drejtësi. A duhet investuar më shumë nga Perëndimi për demokracinë? Apo reforma në drejtësi do i zgjidhë edhe problemet me demokracinë?
Bugajski: Është pyetje komplekse. Më parë, kur Shqipëria po ndërtonte demokracinë, mund të përfshiheshim më shumë për të ndihmuar me ndërtimin e institucioneve dhe të partive. Shqipëria ka një demokraci të pjekur tani, me probleme. Në Europë ka shumë vende të tilla, si Hungaria, Polonia, madje dhe Serbia. Duhet të ketë ekuilibër midis ruajtjes së sigurisë, stabilitetit të institucioneve, por të këmbëngulet për rend ligjor. Rend ligjor dhe ndarje të politikës nga bizneset. Pra, të kufizohet korrupsioni. Mendoj se janë sfidat më të mëdha për çdo vend të rajonit. Shqipëria duhet ta bëjë punën vetë. S’mund të vijë Amerika e ta shndërrojë vendin në demokraci moderne. Dhe Amerika ka problemet e veta dhe nuk e ndihmon njeri. E njëjta gjë vlen me Shqipërinë.
Shqipëria nuk regjistroi një rotacion pushteti vitin e kaluar dhe opozita është duke njohur ditë të vështira. Kryetari i PD, Sali Berisha është shpallur i padëshirueshëm nga amerikanët dhe britanikët. Si i shihni këto vendime të aksit anglo-amerikan që kanë prekur opozitën.
Bugajski: S’jam në favor të shpalljes non-grata. Pse kapen me një individ në veçanti? E dimë që disa nga akuzat ndaj Berishës mund të vlejnë dhe për politikanë të tjerë. Pse zgjedhin kryetarin e një partie? Kështu veçon një pjesë të shoqërisë shqiptare, gjë që s’është ide e mirë. Nëse do ta bësh, bëje duke i prekur të gjithë. Nëse s’do ta bësh, ushtro presione të tjera. Mendoj se do të ishte zgjidhja më e mirë. Për sa i përket sistemit politik shqiptar, një nga dy problemet ka qenë polarizimi i madh midis dy partive. Bojkotimi i zgjedhjeve, i Parlamentit. Dua të shoh një udhëheqje të re që të dalë brenda Partisë Demokratike, që ta bëjë konkurruese më të besueshme për për të krijuar një Shqipëri të re që më shumë sheh nga e ardhmja se nga e shkuara. Një pjesë e problemit është se kanë ngecur pak. Diçka duhet të lëvizë.
Në 30 vite demokraci korrupsioni dhe krimi i organizuar mbeten problemet tona kryesore. Shqipëria ka hyrë në një fazë ngërçi, ku qeveria edhe pse e akuzuar për skandale, vazhdon të qeverisë e pashqetësuar, kurse opozita është tejet e dobët. Si mund të dilet nga kjo situatë? Çfarë sugjeroni ju për të gjithë aktorët dhe faktorët?
Bugajski: S’kam asgjë kundër të vjetërve. Jam i vjetër vetë. Por politika shqiptare duhet të ketë një rigjallërim. Ka shumë shqiptarë të talentuar, jo vetëm në biznes, por dhe në politikë, në sektorin e qytetarisë. Dua të shoh më shumë veprimtari nga rinia, të ndërtojnë parti që shohin në të ardhmen, jo në të shkuarën.
Sipas pikëpamjes suaj, Ballkani Perëndimor, rrezikon të përfshihet në luftë ose në ndonjë konflikt madhor? Duhet të kemi frikë nga situata që ndodh rreth nesh?
Bugajski: Po të veprosh me hamendësimin që ka rrezik lufte, dhe mendoj se ka, duke parë mosmarrëveshjet e shumta midis Malit të Zi, Bosnjes, Kosovës e Serbisë. Mund të ndizen, në një farë mënyre. Nuk pres luftën që dëshmuam në vitet ’90, por konfliktet rajonale janë të mundshme. Si të parandalohet? Po të punojmë me hamendësimin që është e mundur, apo të shohim provat, duhet të sigurohemi që të gjejmë zgjidhje afatgjata që ta parandalojmë.
I përmendët, por siç shohim në Kosovë e Serbi, a janë njëzëri SHBA dhe BE në lidhje me vendimet? Kosova mendon se zgjidhjet më të mira vijnë nga SHBA.
Bugajski: Ka më shumë besim te SHBA sepse nuk ka ndonjë fitim në këtë mes. Çdo vend europian ka një lloj historie me rajonin. Duhet të merren dhe me më shumë lloje zgjedhësish. Ka më shumë dyshime që të jenë duke parë interesat e veta, jo ato të rajonit. Amerika është asnjanëse. Amerika do që çdo vend të jetë në NATO, në BE, të ketë marrëdhënie të mira me SHBA-në dhe të largojë Rusinë nga skena. Shumë e thjeshtë.
