Priftërinjtë shqiptarë dhe “një qëndrim i hapur antisllav”

Sentimentit kundër priftërinjve dalmatinas e sllavë mund t’i shtohet edhe ndjenja e kultivuar e fuqishme antiturke, që e përçon qartazi peshkopi i Sapës, Pjetër Budi, në veprim­ta­rinë e tij të gjerë të botimeve, përkthimeve, të katekizmave, fja­lo­rëve dhe poezive që synojnë një rikthim në traditën skënder­begiane të rezistencës heroike antiosmane. Në fakt, siç shprehet Molnari, Budi “u përpoq që të përfshinin kombin shqiptar në ndërmarrjen evropiane antiosmane”. Bartl thotë se kudo në shprehjet e këtyre priftërinjve shqiptarë shihet “një qëndrim i hapur antisllav” dhe se në të gjitha këto ndoshta shihet “një formë embrionale e ndërgjegjes kom­bëtare shqiptare”

Faktori shqiptar konsiderohej tepër i rëndësishëm, së bashku me gjeografinë e tij pranë-bregdetare, për plane ambicioze kryengritëse. Kështu që, pothuajse i tërë shekulli XVI dhe një pjesë e madhe e shekullit XVII kanë njohur me dhjetëra plane, konspiracione e ambicie të shteteve italike, sidomos Spanjës, për të zhvilluar kryengritje dhe operacione ushtarake në një zmbrap­sje antiosmane. Tom Plesha, i dërguari “i të gjithë popujve të mbre­­të­risë së Maqedonisë e Shqipërisë” u shfaq në Romë më 1595 si akter i shumëpërmendur. Një shqiptar tjetër nga Tivari, Mark Samueli, u shfaq në maj 1596 dhe ia ofroi shërbimet e veta nuncit apostolik në Venedik për një rebelim në Shkodër, por duke aku­zuar bashkëvendësin e tij, Pleshën, për mashtrim. Më 1608, Nikolla Renesi viziton Hercegovinën e Shqipërinë në emër të spanjollëve për të dhënë lajmin e gatishmërisë së flotës spanjolle për t’u ardhur në ndihmë kryengritësve potencialë të Ballkanit. Mbretëria spanjolle kishte shpenzuar mbi 200 mijë dukatë në projektet e saja ambicioze në Shqipëri në këtë kohë. Në këto përpjekje, që shpesh sillnin akterë realë, por edhe aventurierë të ndryshëm, ishin plot ballkanas të tjerë, sikurse vojvoda Gërdan i Nikshiqit të Malit Zi, që ishte i lidhur me patrikun Jovan. Domenik Andrijasheviqi është një eksponent tjetër hercegovas, i cili shkon në Romë, Graz e Pragë për të kërkuar ndihmë për kryengritje në emër të hercegovasve. Por, edhe kryepeshkopi i Ohrit, Athanasi, më 1608 dërgoi tre persona në Romë për ta ndi­h­muar urgjent kryengritjen në Himarë, në bregdetin shqiptar.

Pothuajse nuk ka plan, ambicie a konspiracion gjatë she­kujve XVI e XVII në të cilin Shqipëria apo “Shqipëria Venecia­ne” nuk e ka rolin kryesor.

Fiset shqiptare si kryengritës dhe rebelë të përhershëm

Fiset shqiptare, sidomos kelmendasit, përmendeshin në shumë raporte si kryengritës dhe rebelë të përhershëm në burime të ndryshme të shekullit XVII.

Por, për dallim nga kroatët, shqiptarët duke qenë të ndry­shëm dhe duke mos pasur “kushërinj” etnikë e gjuhësorë, duke qenë në një situatë komplekse pas pushtimit otoman dhe duke u ballafaquar me multikonfesionalizëm, jo vetëm në ndarjen e ve­riut katolik me jugun ortodoks, por tani edhe me islamizmin gjithnjë në rritje, filluan të ndërtonin gradualisht mendimin për identitet, duke u nxitur edhe nga politikat e kundër-refor­ma­cio­nit. Që nga vepra e parë e Gjon Buzukut – “Meshari” më 1555 – e deri te veprat e Budit, Bardhit e Bogdanit, filloi një traditë e hershme dhe e gjatë kulturore e gjuhësore shqiptare, shumë e lidhur me katolicizëm.

Në fakt, është interesante se si brenda vetë klerit katolik shqiptar lind një diferencim dhe vetëdijesim për të shkolluar sa më tepër kuadro përmes Propagandës Fide, për të nxitur botime në gjuhë popullore të kuptueshme, por edhe për të kapur poste me rëndësi hierarkike kishtare dhe sidomos për të kundërshtuar priftërinjtë e huaj që nuk njihnin gjuhën e zakonet vendore.

Një shprehje e qartë e një politike diferencuese që mbajtën priftërinjtë e kleri shqiptar aty kah shekulli XVI tregon për një qasje që kundërshtonte sjelljen e klerit nga jashtë, që nuk dinte gjuhën dhe zakonet e vendit.

Më 1577 “pleqëria” apo paria e Priskës dhe Lezhës i dër­guan letër papës me kërkesë dhe mbështetje për një kandidat ipeshkvnor me arsyetimin se ai ishte bir i kombit shqiptar.

Korrespondenca e ipeshkvit të Stefanikës, imzot Maki­ja­shit (Nicolò Mechaisci), në relacion me ipeshkvin e Lezhës, Stoj­qinin, që filloi më 1 qershor 1599, është shumë ilustrative. Ma­kijashi ankohet në Romë, duke e zezuar ipeshkvin e Lezhës, i cili madje gjatë studimit në Venedik paska shkuar në teatro e bor­dele, se si ishte burgosur në kuvendin e Shën Françeskut dhe ishte shpëtuar në Romë nga burgu prej shqiptarit Anton Bruni, e të tjera. Akuza vazhdonte tutje për shërbimin e tij të keq në Shqipëri, se nuk është i rregullt në mesha, nuk i respekton agjërimet, bën keqpërdorime financiare, duke marrë të holla edhe nga spanjo­llët, bën jetë të shkujdesur e të shthurur e të tjera.

Për Peter Bartl është e qartë se e tëra rrjedh nga identitetet e ndry­shme të këtyre klerikëve të lartë: Stojqin është sllav nga Dub­ro­vniku dhe kishte kombësi të ndryshme. Për më tepër, jo vetëm Makijashi, por edhe bashkëkombësi i tij, ipeshkvi i Sapës, i cili nënshkruhet së bashku me të në letër-ankesën në fjalë, tregojnë hap­tazi një mosdurim e armiqësi ndaj raguzanëve, duke i mbaj­tur për “armiq për vdekje të shqiptarëve të mjerë”.

Në fakt, Mekijashi si ipeshkëv i Stefaniakës dhe Nikollë Bardhi (Nicolò Bianchi), peshkop i Sapës, së bashku me klerin tjetër lokal shqiptar, për më shumë se një vit (1602-1603) kishin mbushur me letra kardinalë të ndryshëm me ndikim dhe vetë papën Klementin VIII, duke akuzuar me një varg akuzash për shkelje e keqpërdorime të ndryshme klerikët e huaj, peshkopin e Lezhës të përmendurin Innocenzio Stoicino, si dhe priftërinjtë Veli­­slavi dhe Francesco Scoroveo, që të gjithë nga Dubro­vni­ku.

Nga ky aksion i adresimit të Vatikanit nga kleri shqiptar shihej një projekt i organizuar i klerit shqiptar, i cili akuzonte rëndë priftërinjtë dalmatinas e dubrovnikas, në fakt priftërinjtë sllavë dhe haptazi kërkohej emërimi i priftërinjve shqiptarë me dije të gjuhës, vendit e zakoneve vendore.

Ballafaqimi i klerikëve “ilirë” dhe shqiptarë

Në fakt, të përlarjet ishin edhe për kufij dioqezash. Në rastin konkret, Stojqinit i shihej për të madhe nga kritikuesit e tij që ai përfshinte krahina e hapësira të tëra brenda territorit të tij dio­qe­zal edhe pse, sipas Makashit, ai posedonte një rrogë të majme që i siguronte papa.

Akuzat shkonin edhe aty që këta klerikë “të huaj” nuk bren­­goseshin për popullin dhe në rrethana të vështira, sidomos kur rastet përkeqësoheshin nga presionet e turqve, ata nuk qanin kokën dhe i braktisnin besimtarët. Sugjerohej që në këto raste klerikët shqiptarë nuk do t’i braktisnin interesat e popullit e be­sim­tarëve. Bartl thotë se kudo në shprehjet e këtyre priftërinjve shqiptarë shihet “një qëndrim i hapur antisllav” dhe se në të gjitha këto ndoshta shihet “një formë embrionale e ndërgjegjes kom­bëtare shqiptare”.

Ballafaqimi i dy lobeve të klerikëve në mes të atyre “ilirë” (dalmatë e sllavë) dhe shqiptarë rreth posteve të rëndësishme në rajon kishte vazhduar në disa raste, sikurse edhe me rastin e për­zgjedhjes së argjipeshkvit të Tivarit më 1657 dhe të peshkopit të Sappa më 1682.

Më 1682, gjashtë tregtarë shqiptarë nga Venediku tentuan të ndalnin zgjedhjen e Marin Jeliq nga Dalmacia jugore për pe­shkop të Sappas, me arsyetimin që shpreh mjaft – se ai ishte një i huaj që nuk e njihte gjuhën shqipe.

Një rivalitet i këtillë i lobeve kishtare erdhi në shprehje si­domos rreth juridiksionit të prelatëve në Kosovë e Shqipëri në vitet e njëzeta të shekullit XVII. Kleri shqiptar kërkonte që prelatët të njohin gjuhën shqipe, ndërsa kleri nga Dalmacia e Herce­go­vina ankohej që kishte një obstruksion dhe pengesë në punë dhe që refuzohej nga klerikët e vendësit shqiptarë.

Këtij sentimenti kundër priftërinjve dalmatinas e sllavë mund t’i shtohet edhe ndjenja e kultivuar e fuqishme antiturke, që e përçon qartazi peshkopi i Sapës, Pjetër Budi, në veprim­ta­rinë e tij të gjerë të botimeve, përkthimeve, të katekizmave, fja­lo­rëve dhe poezive që synojnë një rikthim në traditën skënder­begiane të rezistencës heroike antiosmane. Në fakt, siç shprehet Molnari, Budi “u përpoq që të përfshijë kombin shqiptar në ndërmarrjen evropiane anti-osmane”. Ai e shihte Shqipërinë si çelës të sundimit turk në Ballkan dhe nëse kjo do të zhbëhej aty, atëherë otomanët mund të përziheshin lehtë nga pjesët tjera në Evropë.

Rritja e klerit të ri e të arsimuar shqiptar i pozicionoi ata për të pasur ambicie më të shprehura karshi posteve të rëndë­si­shme kishtare. Në fakt, gara e lobive “ilire” (sllave) dhe shqip­ta­re kapi një dimension përtej Ballkanit, saqë rivaliteti u shpreh madje edhe në Romë. Interesant është sidomos rasti rreth hos­pi­cit së Shën Jeronimit në Romë. Sherri plasi rreth garës për një post kishtar në mes të një shqiptari e slloveni, dhe grupi i përbërë prej dalmatinasve, boshnjakëve e kroatëve u përpoqën të nda­lonin hyrjen dhe anëtarësimin në Cofraternite, në vëllazëri, për shqiptarët dhe kandidatët nga Provincat Trashëguese Austri­a­ke. Kundërshtia shpuri deri tek përpilimi i disa trakteve të ndryshme në periudhën 1652-1655. Çështja mbërriti larg, deri aty se çka në fakt është përkatësia “ilire”, saqë procesi gjyqësor u zvarrit me vite për të dhënë vendimin e gjyqit të Sacra Romana Rota më 1655: Fitorja i takoi së ashtuquajturës “Illyrias së voglë” katolike, që u mbrojt nga dalmatinasi Jeronim Pashtriq. Është interesant se si ky kontest njohu argumente dhe kundër-argumentet mbi origjinën e etnisë dhe gjuhës shqipe.

Verdikti do të thoshte se “ilirët” ishin banorët e Kroacisë, Slla­­vonisë, Dalmacisë e Bosnjës.

Por, e tëra ndoshta mund të shtjellohet e kuptohet në ku­adër të një gare më të gjerë rreth përzgjedhjes së prelatëve në postet nëpër Shqipërinë Veriore, Serbi e Dalmaci, për çka lobet rivale po pozicionoheshin karshi Propagandës Fide.

Por, peticione bënte edhe ana tjetër. Është interesant edhe episodi i ballafaqimit me përpjekjen e reformës, kur katolikët e Letnicës, së bashku me ata të Janjevës, Novobërdës e Trepçës i kanë dërguar letër papës për të denoncuar një prift të infiltruar luteran nëpër kishat dhe famullitë e tyre. Prifti i infiltruar luteran kishte qëndruar për 6 muaj, sipas kësaj letre, dhe kishte propaganduar reformën, kishte mbajtur mesha, kishte kryqëzuar fëmijët dhe kishte arritur të krijonte huti, derisa ishte hetuar.

Ishte ky vetëm një episod, por që kishte ndodhur më 1578, në kohën kur protestantizmi kishte filluar edhe në Gjermani e Evropë. Ndër të nënshkruarit në këtë letër-peticion, më të cilin kërkoi që të rikthehej prifti katolik i parapëlqyer nga komuniteti, apo ai të promovohej në titull më të lartë. Nga të nënshkruarit e Letnicës ishin Steja Nelin dhe Jovan Jovanovic. Bëhej fjalë për priftin Marjan Brajanoviq, i cili lavdërohej nga autorët e let­rës se kishte arritur t’i rikthente në katolicizëm të konvertuarit në ortodoksizëm dhe që kishte lënë një përshtypje shumë të favor­shme në komunitet për shtatë vjet, duke arritur autoritet edhe tek ortodoksët dhe tek autoritete turke. Në fakt, ishte ky një peticion i organizuar me të cilin kërkohej që Brajanoviq të zinte postin e argjipeshkvit në Tivar, apo në vendin e zbrazur ipeshkvnor në Lezhë. Pasi që këta u drejtoheshin edhe autoriteteve kishtare në Dubrovnik, nuk është për t’u çuditur që pas saj qëndronte edhe Raguza.

Gjendja e priftërinjve në Shqipëri e Kosovë

Në fakt, Roma, përshtypjet e para për gjendjen e rëndë të katolikëve në Shqipëri e Kosovë i ka marrë nga vizita e Komu­lo­vicit dhe jezuitit Tommaso Raggio më 1584, si dhe më vonë prej vizitës së Marin Bizzit, më 1610. Selia e Shenjtë kishte fituar përshtypjen e parë më të detajuar në këtë kohë nga kjo vizitë, mbi islamizmin në rritje, pakësimin e katolikëve në qytete, larushinë, si dhe sugjerimin interesant për hapjen e një kolegji për të arsimuar kuadro klerikësh mu në Letnicë, që shihej si më e shmangur dhe ideale për një punë të tillë, si një qendër arsimore rajonale. Bizzi konsideron që duhet hapur një kolegj i veçantë ballkanik në Itali për të rinjtë shqiptarë.

Bizzi, në anën tjetër, e thekson veçanërisht rolin ushtarak të katolikëve shqiptarë për mbrojtje të Italisë, pa harruar të për­mendë edhe Skënderbeun. Ai i sugjeron Selisë së Shenjtë ripërtër­itjen e hierarkisë kishtare dhe forcimin e misioneve.

Ndonëse këto ishin informacione me vlerë, ato ishin më shumë të një natyre tjetër dhe nuk përqendroheshin në çështje etnike, ngase të dy raportuesit nuk ishin shqiptarë. Siç vëren edhe Molnar, shumica e këtyre vizitorëve apostolikë në fillim ishin dalmatinas dhe më shumë e kishin fokusin tek aspektet kon­fesionale, liturgjike dhe deri diku konsiderata e mundshme ushtarake, pa bërë ndonjë ndërlidhje në mes tyre dhe idesë nacio­nale e etnike.

Por, më vonë prelatët katolikë shqiptarë, sipas formateve të misioneve me bazë të koncentruar kombëtare, në frymën e Pro­pagandës Fides, farkëtuan tutje nocionin etnik si kombëtar, duke i dhënë kuptim më të gjerë edhe territorial e identitar sipas sensit të hershëm modern.

Vijon në numrin e ardhshëm të shtojcës. Se në çfarë forme nisi diferencimi nga “ilirizmi” sllavo-jugor? Kush ishin po­lemizuesit e parë dhe autorët e teorisë së origjinës së shqiptarëve? Përse, sipas tij, ata nuk janë aziatikë, por “maqedonas”, të cilët ishin dety­ruar të tërhiqeshin në male nga dyndjet e serbëve e bullgarëve?