María Roces ka një traumë shumë të madhe.
Rezulton se ajo ishte “aq rehat” në Soto de Agues, në fshatin e nënës dhe kolegët e saj, përkthyesit letrarë, shkuan për ta zbuluar.
Dhe tani e ftojnë të mbajë leksione, të ndjekë kurse, e quajnë albanologe dhe gazetat spanjolle shkruajnë se Soto de Agues në Asturia është “kryeqyteti kulturor i shqiptarëve”.
Në këtë zonë kanë jetuar prej vitesh dy spanjollët e vetëm të aftë për të përkthyer gjuhën shqipe: María Roces dhe Ramón Sánchez Lizarralde, bashkëshorti i saj i ndjerë.
Kanë qenë ata që sollën në cepin tjetër të Mesdheut zërat e Ismail Kadaresë, Fatos Kongolit, Bashkim Shehut.
Një veçori e gjuhës shqipe që Maria përmendi në një nga ato konferenca që e detyruan të largohej për disa ditë nga fshati i nënës së saj të dashur: “E vetmja gjuhë, të paktën në Evropë, që gjatë gjithë historisë së saj është shkruar me katër alfabete të ndryshme. Në zona dhe periudha të ndryshme, dhe në varësi të faktit nëse pushtuesi ishte sllav, grek, turk apo latin, ai i imponoi vendit alfabetin e tij së bashku me dogmën e tij fetare”.
“Çiftet kishin shkuar në Shqipëri që nga viti 1964. Van Lola Galán, një gazetare nga El País që nuk ishte nga PCE-ml (Partia Komuniste e Spanjës marksiste-leniniste), por që shkoi me të shoqin, gjithashtu gazetar, dhe ishin në Radio Tirana. Ne shkojmë nga viti 1980 në 1984 dhe shkojmë në mënyrë klandestine”, tregon fillimisht Roces.
Sipas saj, asokohe për Enver Hoxhën ishte e rëndësishme të kishte parti marksiste-leniniste, qoftë edhe të vogla, sepse kështu ai do t’ua shiste njerëzve të tij që nuk ishin të izoluar.
“Shkuam në Paris dhe atje shqiptarët na dhanë viza. Nga Parisi në Beograd, dhe nga Beogradi në Tiranë. E gjithë kjo me avion dhe me pasaportë false, gjë që Ramón e bëri shumë mirë. Dhe kur mbërrijmë në Tiranë, në të njëjtin aeroport, na thonë si duam të quhemi për të marrë një karnetë, një lloj pasaporte të kuqe, edhe me një emër fals”, rrëfen autorja spanjolle.
Ndër të tjera, ajo vëren se në Shqipëri rreth asaj periudhe kishte shumë njerëz të infiltruar nga partitë marksiste-leniniste: iranianë, turq, brazilianë.
“Atje në Shqipëri më thërrisnin Karmen Gonzalez, Karmen me K, dhe Ramón ishte Carlos Sánchez”, vazhdon Roces.
Duke iu referuar intervistës, albanologia sqaron se regjimi vendoste të tregonte më të mirën e qyteteve apo sheshin kryesor, kurrë nëpër lagje.
“Nëse të çojnë në një fshat, të çojnë të shohësh festën e fshatit. Të tregojnë më të mirën, sheshin kryesor, por nuk të vendosin kurrë në lagje. Në atë udhëtim shkuam në Korçë, Gjirokastër, në qytetet e mëdha. Ne shkuam vetëm një herë në veri dhe gjysma e grupit ishte nga Sigurimi”, shton ajo.
Sa kohë keni besuar se keni qenë në parajsën socialiste?
“Një vit, derisa mësuam shqip. Shkojmë në tetor 1980, dhe në dhjetor 1981, numri 2, që kishte qenë ministër i Brendshëm, Mehmet Shehu, jam në radio, më vendosin muzikë dhe më thonë lexoj diçka, ku thotë se ka kryer vetëvrasje. Si bëri vetëvrasje? Duke shkuar në shtëpi menduam se ishte një grusht shteti. Dhe versioni zyrtar – bashkëpunëtor asnjë fjalë, e ndaluar – ai ishte një poliagjent për amerikanët, rusët, jugosllavët… Pra, ai që kishte bërë gjithçka siç duhet, papritmas është fajtor për të gjitha të këqijat. Rezulton se për të gjithë ishte faji i Mehmet Shehut, i cili kishte qenë pjesëtar i brigadës ndërkombëtare në luftën spanjolle”.
Keni pasur ndonjë takim me Sigurimin? Ndoshta një nga policitë politike më të egra dhe më të pamëshirshme të shekullit të 20-të?
“Sepse ata ishin fshatarë, dreqin. Vëri ata nga fshati im, Soto de Agues të bëjnë rolin e Sigurimit, dhe shikoni se çfarë ndodh. Dhe sigurisht, duke qenë se ata kishin dorë të lirë dhe mund të bënin çfarë të donin, ishte e tmerrshme. Madje në shtëpi na vendosën mikrofona, por ne e dinim tashmë”.
Të kanë spiunuar?
“Sigurisht! Pas Mehmet Shehut shkonim në bodrum ose dilnim jashtë kur duhej të flisnim për diçka për t’i thënë partisë. Edhe pse në bunker thuhej ‘nuk u vendos mikrofona miqve’, pse jo? Pastaj Ramoni vinte në punë dhe dëgjonte atë që kishim thënë në shtëpi”.
Cila ishte puna juaj në Radio Tirana?
“Na sollën programimin në shqip dhe ishin tre përkthyes shqiptarë që kishin mësuar spanjisht nga brezat e parë: Lola Galán dhe Katalan Deus dhe ata. Këta ishin ata që përkthenin nga shqipja dhe ne bëmë korrigjimin dhe zërin. Në shtëpinë botuese, Ramón bëri të njëjtën gjë: korrigjonte dhe, më vonë, kur dinte shqip, përktheu diçka. Kemi mbajtur kurse për shqiptarët që donin të dinin spanjisht, merrnim mësime shqip dhe shkruanim. Shkruanim edhe artikuj për radion, por kjo e kalonte censurën apo jo, varej. Pastaj Ramon, i cili kishte shumë kontakte me intelektualë, shkroi shumë për shkrimtarët shqiptarë etj”.
E njihni Ismail Kadarenë, shkrimtarin më të famshëm shqiptar, apo jo?
“Po, dhe kur ishim atje ai kaloi një periudhë të tmerrshme. Ai e njihte Ramonin mbi të gjitha. Ai nuk u internua në kohën e diktaturës, por pak para të ashtuquajturit tranzicion, sepse pa që asgjë nuk ndryshoi dhe shkoi në Paris. Gjatë diktaturës ai mundi të shkruante dhe të botonte gjatë gjithë kohës. Enver Hoxha e mbrojti vërtet. Së pari, sepse ishin nga i njëjti qytet. Veç kësaj, Kadaré është shkrimtari i parë i suksesshëm në Francë, ndaj nuk mund të prekej apo të shndërrohej në martir apo disident”.
A e kuptoni përkthimin letrar si një mënyrë për të thyer stereotipet për të tjerët, për ata që janë të ndryshëm?
“Si një urë kulturore, po. Gjatë luftës në Jugosllavi, shokët e mi nga federata e fqinjëve, që ishin nga PK-ja, nuk e dinin se ku ishte Shqipëria: ‘Po shqiptarët, çfarë janë ata, si ciganët?’ Asgjë nuk dihej për Shqipërinë. Ishte gjithashtu një vend i mbyllur, dhe sikur shqiptarët të ishin qenie të egra të çuditshme. Një perceptim i injorancës absolute, ose injorancës së guximshme, që është më e keqja. Dhe me të vërtetë, përkthimi është një urë kulturore”.
Intervista e Maria Roces u përshtat për Albanian Post nga Northern Asturias Cultural Association /Albanianpost.com
