Nga Lea Ypi
Pothuajse 30 vjet më parë, u ula me prindërit para televizionit dhe pashë një nga veprimet e fundit masive që shënoi fundin e socializmit shtetëror në Evropë: rrëzimin e statujës së Enver Hoxhës, udhëheqësit historik të partisë komuniste shqiptare . E shpërqëndruar nga imazhet e drejtpërdrejta të dhjetëra mijëra njerëzve që po merrnin kthesat për të tërhequr litarë, pashë figurën gjigande bronzi të një njeriu, portreti i të cilit akoma zbukuronte muret e shkollës time, anuar pak majtas dhe pastaj djathtas, përpara se të humbte ekuilibrin e tij dhe të rrëzohej në tokë. Statuja u tërhoq në sheshin kryesor të kryeqytetit Tiranë, e ndjekur nga thirrjet e “Liri”, “Demokraci” dhe “Policia është me ne”.
Policia ishte me të vërtetë me protestuesit, por jo vetëm për simpatinë e kauzës së tyre. Partia Komuniste, në atë pikë akoma në pushtet, u kishte dhënë atyre urdhër që të mos ndërhynin. Gjatë javëve të kaluara të protestës, zyrtarë të nivelit të lartë kishin kuptuar se një sistem që kishte humbur legjitimitetin në sytë e mazhorancës nuk mund të kërkonte më pajtimin e tyre. Kanalet e huaja të lajmeve festuan lindjen e lirisë në atë që ata e quajtën diktaturën e fundit të Evropës.
I kujtova këto ngjarje ndërsa dëgjova vërejtjet e Priti Patel për “sjelljen e dhunëshme” të një “pakice kriminale” që rrëzoi statujën e tregtarit të skllevërve Edward Colston në portin e Bristolit. Më erdhi keq për fjalët e mprehta të Keir Starmer që u ankua për “paligjshmërinë” e këtyre veprimeve duke i dënuar si “plotësisht të gabuara”. Ata më kujtuan mua propagandën shtetërore në televizionin shqiptar, se si protesuesit u emëruan si “huligantë”, veprimet e tyre u etiketuan si “vandalizëm”.
Nëse dallimet midis këtyre dy momenteve do të ishin personazhet e këtyre individëve përkujtimorë, ose meritat përkatëse të pikëpamjeve të tyre, Edward Colston dhe Cecil Rhodes duhet të kishin shkuar shumë kohë përpara se Enver Hoxha. Historitë revizioniste të kolonializmit Britanik na tregojnë sesi i detyruan territoret e kolonializuara të pranonin kolonializimin. Socializmi i dha Shqipërisë rrugë, hekurudha, energji elektrike, të drejten e votës për të gjithë, shëndetësi falas dhe shkollim masiv. Kur, si nxënëse e shkollës fillore, unë fillimisht u mësova të simpatizoja luftërat anti-aparteid në Afrikën e Jugut, Nelson Mandela ende konsiderohej një terrorist nga shumë shtete liberale.
Patel dhe Starmer të dy deklaruan deklaruan se janë dakord me qëllimet e protestave, por kundërshtuan metodat e tyre: “vandalizmin e pastër” të huligantëve, siç e tha në mënyrë të rreptë Patel. Kur viktimat e shtypjes zbresin në rrugë në vend se të presin me durim të votojnë në zgjedhje, kur ndërmarrin veprime të drejtpërdrejta për të shkatërruar statuja në vend se të presin që autoritetet të vendosin per heqjen e tyre, ata po tërheqin vëmendjen jo për padrejtësitë e kaluara, por trashëgiminë e saj të vazhdueshme në të tashmen. Ata po na thonë se kemi nevojë për mosbindje civile sepse reciprociteti qytetar është i prishur.
Por ekzistojnë gjithashtu rreziqe në lejimin e çështjes së statujave dhe monumenteve të mbizotërojnë debatin publik. Në mbrëmjen që ne pamë statujën e Hoxhës te rrëzohej nga pllaka e saj, familja ime deklaroi me entuziazëm para TV: “Ne jemi të lirë!” Dhe nëse shikojmë tani pas 30 vjetëve ata janë penduar për fjalët e tyre. Shqipëria tani ka pluralizëm politik dhe tregje të lira, por pritshmërit e jetës dhe standardet e shkollimit kanë rënë. Të rinjtë largohen me vrap për të gjetur punë diku tjetër, ndërsa pabarazia sociale po rritet. Statuja e rrëzuar shënoi një ndarje me të kaluarën, por e bëri më të vështirë mësimin prej saj.
Bisedat rreth simboleve të padrejtësisë historike kanë kuptim nëse ato inkuadrohen si debate jo për trashëgiminë e së kaluarës, por për mënyrën sesi ajo trashëgimi ende formon të tashmen. Ndërsa kolonializmi zyrtarisht ka mbaruar, marrëdhëniet neokoloniale kapërcejnë rendin aktual global, nga ekuilibri i fuqisë në institucionet ndërkombëtare dhe negociatat tregtare deri tek ndërhyrjet në punët e ish-kolonive.
Britania nuk mund të përfshihet më në tregtinë e skllevërve, por ajo ende shfrytëzon punëtorin nga periferia globale. Mund të mos nxjerrë më burime dhe t’i dërgojë ato nepërmes “East India Company”, por korporatat më të fuqishme sot ndjekin pothuajse të njëjtin model. Vendet që më parë konsideroheshin te pacivilizuara tani thjesht sapo “zhvillohen”. Ajo që më parë quhej shfrytëzim kolonial është bërë “menaxhimi i migracionit”. Ish sundimet koloniale tani quhen “shtete të dështuara”.
Heqja e simboleve të dhunës koloniale rrezikon të bëhet një fitore me kosto tepër te lartë nëse qëllimet e saj zvogëlohen në një fushatë për të korrigjuar padrejtësitë historike. Duke u përqëndruar vetëm në atë se a duhet të statujat duhet të qëndrojnë apo të hiqen apo të lë në hije faktin se si historitë e padrejta janë ende të bartura nga strukturat aktuale. Lufta është më e gjerë se rrëzimi i monumenteve fyese dhe heqja e gjurmëve problematike të së kaluarës. Dekonolizimin e kurrikulës në shkolla dhe universitete, rishikimi i mënyrës se si mësohet historia dhe si u kërkohet migrantëve ta mësojnë atë kur marrin teste natyralizimi në shtetet pritëse (shpesh ish-kolonizatorët e tyre) janë përbërës po aq të rëndësishëm të kësaj beteje. Nëse gërvishtim sipërfaqen, mund të zbulojmë se meqenëse kapitalizmi është mbështetur historikisht në strukturat koloniale për të mbijetuar, mund të jetë e vështirë të kërkohet fundi i njërit pa kërkuar fundin e tjetrit. Janë pak parti politike të gatshme të përqafojnë këtë luftë më të gjërë.
Diskutimi për simbolet historike të dhunës është më i drejtpërdrejtë sesa të pranoni se padrejtësia koloniale vazhdon edhe në të tashmen. Duket se është më e lehtë të zvogëlosh këtë të vërtetë në një rëndomësi për të treguar se si është krijuar kultura dhe si duhet të ruhet kujtesa. Bëhet më e lehtë të pretendosh fitoren thjesht duke rrëzuar një bllok guri. Me heqjen e statujave, e kaluara nuk kthehet më.
Në Shqipëri, rrëzimi i statujave ka shërbyer vetëm për të dhënë iluzionin e lirisë, për të pastruar vetëm sipërfaqen. Statujat u hoqën, shkollat dhe rrugët u riemëruan, u dogjën librat marksistë. Eleminimi i shënjuesve kulturorë varrosi përgjegjësitë e qindra mijëra qytetarëve, në bashëpunimin e të cilëve mbështetej sistemi për të mbijetuar. Ishte më e thjeshtë të dënosh historinë tonë, të pretendosh se të gjithë ishim shtypur. Përqendrimet e pushtetit, nepotizmi dhe dhuna vazhduan, dhe në një shoqëri të sapo kapitalizuar ata gjetën tokë pjellore. Por nuk kishte asnjë alternative tjetër. Duke e shpallur veten viktima të historisë, e bëmë të pamundur të jemi agjentë. Dhe meqenëse njerëzit tashmë kishin mbyllur llogaritë me të kaluarën e tyre, u bë modë të thuhet që, në të ardhmen, vetëm një Zot mund të na shpëtojë.
• Lea Ypi është profesoreshë në teori politike në departamentin e qeverisë në London School of Economcs.
