Duke qëndruar në rrugët e shkreta të Nagorno-Karabakut në 20-vjetorin e inaugurimit të tij, Ilham Aliyev i Azerbajxhanit tha se ai kishte arritur “qëllimin e shenjtë” të presidencës së tij: rimarrjen e tokës së marrë nga babai i tij. Azerbajxhani për dekada ishte i përhumbur nga humbja e Nagorno-Karabakut, një enklavë e vogël kaukaziane, shtëpi e një prej konflikteve më të zgjatura në botë.
Armenët e shpallin atë si djepin e qytetërimit të tyre, por ai shtrihet brenda kufijve të Azerbajxhanit, si një ishull në dete jo miqësore. Si republika të veçanta sovjetike, Azerbajxhani dhe Armenia luajtën mirë nën syrin vigjilent të Moskës. Por ndërsa ajo perandori u shkatërrua, Armenia, atëherë fuqia në rritje, mori Nagorno-Karabakun nga fqinji i saj më i dobët në një luftë të përgjakshme në vitet 1990. Humbja u bë një “plagë e përgjakur”, dhe Aliyev premtoi se do ta shëronte.
Por ai u zhgënjye nga bisedimet diplomatike që ai besonte se synonin vetëm “të ngrinin konfliktin”. Pas dekadash samitesh “të pakuptimta dhe të pafrytshme”, nga Minsku në Key West, ai ndryshoi rrugën e tij.
Forca brutale hyri aty ku diplomacia kishte dështuar. Ndërsa konflikti mbeti i ngrirë, Azerbajxhani ishte transformuar. Tani e pasur me naftë, e mbështetur nga Turqia dhe e armatosur deri në dhëmbë, ajo rifitoi një të tretën e Nagorno-Karabakut në një luftë 44-ditore në vitin 2020, e ndaluar vetëm nga një armëpushim i ndërmjetësuar nga Rusia.
Por marrëveshja u tregua e brishtë dhe, në shtator, Azerbajxhani goditi sërish. Në pamundësi për t’i rezistuar fuqisë së saj ushtarake, qeveria e Karabakut u dorëzua në vetëm 24 orë. Popullsia etnike armene e rajonit u largua brenda një jave, një eksod që Parlamenti Evropian tha se përbënte spastrim etnik – një akuzë që Azerbajxhani e mohon.
“Ne sollëm paqen me luftë”, tha Aliyev në një forum këtë muaj. Është e paqartë nëse ajo paqe do të jetë e qëndrueshme. Në Azerbajxhan, shumë kanë frikë se nacionalizmi etnik dhe zotimi i ribashkimit territorial mbi të cilin Aliyev ndërtoi legjitimitetin e tij ka më shumë gjasa të gjejë objektiva të rinj sesa të shpërbëhet. Dhe në Armeni, e cila u la e ekspozuar nga ushtria e saj e dobët dhe aleatët që mungojnë, shteti po përpiqet të thithë më shumë se 100,000 refugjatë Karabakë, shumë prej të cilëve thonë se nuk mund të përshtaten me jetën e tyre të re.
Perspektiva e paqes
Disa vëzhgues me sy të ftohtë argumentojnë se gjendja e rëndë e refugjatëve të Karabakut mund të jetë çmimi tragjik i paqes rajonale. Duke qenë se Nagorno-Karabaku njihet ndërkombëtarisht si pjesë e Azerbajxhanit, heqja dorë nga enklava nga Armenia ishte një parakusht për pajtim.Por Aliyev ka treguar pak zemërgjerësi në fitore.
Në vizitën e tij të parë në enklavë, ai shkeli flamurin e Karabakut dhe u tall me politikanët e Karabakut që kishte burgosur ndërsa ata tentuan të iknin. Mes të arrestuarve është edhe Ruben Vardanyan, ish-ministër i shtetit i Artsakhut. Djali i Vardanyan, David, përshkroi për CNN “sistemin e paqartë të drejtësisë” në të cilin babai i tij tani është në kurth, pasi është akuzuar për “financim të terrorizmit” dhe “kalime të paligjshme të kufirit”, ndër të tjera. Azerbajxhani dhe Armenia nuk kanë marrëdhënie diplomatike, kështu që Vardanyanit i është mohuar qasja konsullore. Davidi ka mundur të flasë me të atin vetëm një herë që nga arrestimi i tij më 27 shtator, përmes një telefoni burgu. “Ai thjesht tha se mund të ishte atje për një kohë,” tha David.
“Nëse vërtet duam paqen në rajonin midis Azerbajxhanit dhe Armenisë, nuk mund të keni ende të burgosur politikë në burg, ndërkohë që nënshkruhet një marrëveshje paqeje,” tha ai.
Në javët pas ripushtimit të Karabakut, Baku anuloi bisedimet e paqes në Bruksel dhe Uashington, duke përmendur paragjykimet perëndimore kundër Azerbajxhanit. Ndërkohë, retorika e saj rreth ambicieve të saj territoriale është mprehur. Dokumentet qeveritare i janë referuar Armenisë si “Azerbajxhani perëndimor”, një koncept nacionalist që pretendon se Armenia është ndërtuar në tokën azerbajxhanase.
Megjithatë, disa shpresa erdhën më 7 dhjetor kur Azerbajxhani dhe Armenia ranë dakord për një shkëmbim të të burgosurve – një marrëveshje e ndërmjetësuar pa Brukselin apo Uashingtonin, por që u mirëprit nga të dyja kancelaritë. Shtetet e Bashkuara thanë se shpresonin se shkëmbimi do të “hapte bazat për një të ardhme më paqësore dhe të begatë”. Armenia hoqi gjithashtu bllokimin e saj ndaj kandidaturës së Azerbajxhanit për të pritur konferencën e klimës COP29 vitin e ardhshëm.
Megjithatë, problemi më i madh do të jetë Nakhchivan, një enklavë e Azerbajxhanit e ndarë nga kontinenti nga një pjesë e Armenisë jugore. Aliyev shpreson të ndërtojë një “korridor tokësor” që do të kalojë nëpër Armeni, duke lidhur Nakhçivanin me Azerbajxhanin. Aliyev e përshkroi të ashtuquajturin korridor “Zangezur” si një “domosdoshmëri historike” që “do të ndodhë pavarësisht nëse Armenia do apo jo”.
Armenia nuk është plotësisht kundër kësaj ideje, por refuzon të heqë dorë nga kontrolli mbi disa pjesë të territorit të saj. Muajin e kaluar, ajo paraqiti një plan për të ringjallur infrastrukturën e rajonit, duke rivendosur linjat e trenave të braktisura për të lidhur më mirë Armeninë me Azerbajxhanin, Turqinë, Gjeorgjinë, Iranin dhe gjetkë. Ajo shpreson të përfitojë nga tregtia që nuk mund të ndodhte gjatë armiqësive të gjata, duke e quajtur projektin “Udhëkryqi i Paqes”.
Por preferencat e Armenisë mund të kenë pak rëndësi. Aliyev tha në dhjetor “nuk duhet të ketë tarifa doganore, kontrolle, siguri kufitare, kur shkon nga kontinenti (Azerbajxhani) në Nakhchivan”, duke shtuar se armenët duhet të fillojnë ndërtimin “menjëherë me shpenzimet e tyre”. Aliyev tha se nuk kishte plane për të pushtuar territorin armen, duke theksuar se “nëse do të donim, do ta kishim bërë”. Por, në të njëjtën ngjarje, ai tha se territori ishte “marrë” nga Azerbajxhani në vitin 1920 nën sundimin sovjetik dhe paralajmëroi Armeninë “ne kemi më shumë të drejta historike, politike dhe ligjore për të kundërshtuar integritetin tuaj territorial”.
Anna Ohanyan, një studiuese e lartë në programin e Rusisë dhe Euroazisë në Carnegie Endowment for International Peace, tha se retorika e Aliyev ishte zbutur që nga shpallja e shkëmbimit të të burgosurve, por “kjo është kryesisht për shkak të një shtytjeje të fortë nga SHBA”.
“Qëllimet e tij nuk kanë ndryshuar: Ai ende ka nevojë për një rivalitet apo konflikt me Armeninë, edhe pasi ai mori kontrollin e plotë të Nagorno-Karabakut”, tha Ohanyan për CNN. “Organizimi i COP29 mund ta mbajë Aliyev në sjelljen e tij më të mirë për ndoshta një vit, por kjo nuk është një garanci se ai do të luajë sipas rregullave ndërkombëtare. Rusia priti Lojërat Olimpike Dimërore në vitin 2014 dhe aneksoi Krimenë menjëherë më pas.
Diplomacia mund të rezultojë sërish e pafrytshme. Analistët paralajmërojnë për praninë ushtarake në rritje të Azerbajxhanit rreth Armenisë jugore. Olesya Vartanyan, analiste e lartë e Grupit të Krizave për Kaukazin e Jugut, tha për CNN “në një nga zonat ku forcat e Azerbajxhanit ndodhen përgjatë kufirit, do t’u duhej shumë pak për ta copëtuar Armeninë”.
Armenët e Karabakut e dinin gjithmonë se ishin kapur në pikën e konfliktit të fuqive të mëdha. Por, pas 30 vitesh paqeje relative, ata nuk prisnin që gjërat të shpërbëheshin kaq shpejt. Ndërsa viti i ri thërret, ata shohin përpara drejt një të ardhmeje të pasigurt, pa shtëpi, pasuri dhe mjete jetese.
“Unë e kuptoj se është një lojë e madhe me vendet e mëdha të përfshira: interesat e Rusisë, interesat e Turqisë, Azerbajxhani që është një lojtar mes gjithë këtyre, Armenia është shumë e dobët për t’i bërë ballë. E kuptoj globalisht”, tha Poghosyan. “Por në nivelin e 100,000 njerëzve, është një tragjedi.”
