“Ne po rishkruajmë rregullat e lojës”, tha historiani dhe autori izraelit, Yuval Noah Harari në një intervistë për Euractive, duke paralajmëruar se “vendimet që marrim tani do të kenë ndikim për vite dhe dekada dhe do të rikonfigurojnë planetin. “Ne do të duhet të zgjedhim midis bashkimit të njerëzimit ose egoizmit dhe nacionalizmit”.
Yuval Noah Harari është historian dhe filozof 44-vjeçar, librat e të cilit – “Sapiens: Nga kafshët te perënditë”; ‘Homo Deus: Një Histori e Shkurtër e të Nesërmes ‘dhe ’21 Mësime për Shekullin 21’ – kanë shijuar suksesin global dhe e kanë shndërruar atë në një nga mendimtarët më të shquar të ditës së sotme.
Cilat do të jenë efektet më të rëndësishme të krizës së koronavirusit?
Unë mendoj se është e rëndësishme të kuptojmë që ne po rishkruajmë rregullat e lojës: të lojës ekonomike dhe politike, gjithçka është në diskutim. Ne jemi dëshmitarë të shumë eksperimenteve mbi miliona njerëz, si në Shtetet e Bashkuara, ku të ardhurat themelore universale do të zbatohen duke dhënë para për të gjithë qytetarët e saj gjatë krizës. Ideja është menduar më parë, por askush nuk e ka bërë atë në këtë shkallë dhe tani, ne nuk e dimë se cilat do të jenë pasojat. Unë do të theksoja dy elementë kryesorë: së pari, që nuk ka asgjë të paracaktuar në mënyrën sesi merremi me këtë krizë dhe që ka shumë mundësi, jo vetëm një, dhe, së dyti, që vendimet që marrim, do të kenë ndikim për vite dhe dekada dhe do të rikonfigurojë planetin. Shqetësimi im kryesor është që, për shkak të konsideratave afatshkurtra, njerëzit do të bëjnë zgjedhje të gabuara, siç është trajtimi i krizës duke zbatuar regjime autoritare apo edhe totalitare, në vend që të fuqizojnë qytetarët. Një shqetësim tjetër është që vendet do të zgjedhin izolimin dhe do të ndjekin interesat nacionaliste, diçka që do të sjellë pasoja të tmerrshme për botën kur të përfundojë kriza. Ajo që ne zgjedhim në muajin ose dy muajin tjetër do të ndryshojë botën për vite apo edhe dekada.
Cilat ndryshime gjeopolitike mund të shfaqen?
Unë mendoj se është e rëndësishme të shohim nëse mund të merremi me këtë, së bashku, si njerëzim. Për shembull, duke krijuar një sistem global të prodhimit dhe shpërndarjes së pajisjeve mjekësore, ku vendet përdorin burime për të prodhuar respiratorë dhe ilaçe dhe më pas shpërndarjen e tyre në mënyrë të drejtë, në vendet e pasura monopolizojnë burimet dhe nuk lënë asgjë për të varfërit. Nëse ne ia dalim ta bëjmë këtë, mund të lëmë një trashëgimi solidariteti, besimi dhe bashkëpunimi që do të na ndihmonte të merremi me shumë kriza të tjera në të ardhmen. Sidoqoftë, nëse një konkurs egoist dhe nacionalist midis vendeve, për të marrë sa më shumë të jetë e mundur për veten e tyre, pavarësisht nga të tjerët, përfundon mbizotërues dhe kështu, duke dëmtuar efikasitetin e prodhimit dhe duke sjellë një shpërndarje të pabarabartë të pajisjeve, kjo do të linte një trashëgimi toksike, dmth. diçka që mund të ndikojë në marrëdhëniet ndërkombëtare për shumë vite në vazhdim.
Si do të duket shpërndarja e fuqisë midis vendeve?
Një fakt shumë i habitshëm është se si Shtetet e Bashkuara, që nga fillimi i administratës Donald Trump, kanë braktisur plotësisht rolin e saj udhëheqës në botë, në krahasim me krizat e mëparshme, siç është epidemia e Ebola apo kriza financiare e vitit 2008, për të udhëhequr një përpjekje së bashku me vendet e tjera dhe shmangni një rezultat më të keq. Në këtë krizë, Shtetet e Bashkuara e injoruan plotësisht atë dhe nuk bënë asgjë. Kur u zgjerua nga Azia Lindore në gjithnjë e më shumë fusha, së pari mohoi që kishte një problem dhe madje tani, kur e pranoi përfundimisht, akoma nuk merr një rol udhëheqës dhe vazhdon me politikën e saj “America First”. Vetëm tani, Amerika është e para në infeksione. Shtetet e Bashkuara në thelb kanë braktisur rolin e saj si një udhëheqës global duke lënë një boshllëk që vendet e tjera po përpiqen të mbushin, si Gjermania, duke bërë një punë mbresëlënëse. Tani, pasi tregon dyshime në reagimin e saj fillestar, po përpiqet të marrë një pozicion udhëheqës të përgjegjshëm, jo vetëm ekonomikisht, por edhe duke dërguar ndihmë dhe duke marrë pacientë nga vendet e tjera për t’i ndihmuar ata në krizë, një zhvillim shumë inkurajues. Ne gjithashtu shohim që Kina po dërgon ndihmë, ekipe ekspertësh dhe pajisje mjekësore në vendet në të gjithë botën. Shumë njerëz i akuzojnë ata për shfrytëzimin e kësaj situate, por unë mendoj se është e padrejtë sepse kjo është ajo çka na duhet vërtet tani, që vendet të ndihmojnë njëri-tjetrin. Nëse ka një motiv politik, çfarë rëndësie ka?
A janë institucionet si Bashkimi Europian ose Kombet e Bashkuara mjaft të forta për të udhëhequr lufta kunder pandemise?
Vitet e fundit fuqia e këtyre organizatave është dobësuar për shkak të rritjes së politikave izoluese dhe populiste, dhe shumë vende që dikur ishin shtyllat kryesore të multilateralizmit dhe rendit ndërkombëtar, veçanërisht Shtetet e Bashkuara dhe Britania e Madhe, kanë hequr dorë nga ai rol. Tani jemi duke e paguar çmimin. Në një kohë krize, kur ne kemi nevojë për bashkëpunim global më shumë se kurrë, pasi organizatat ndërkombëtare janë relativisht të dobëta. Nuk e di se çfarë do të ndodhë, por shpresoj që njerëzit më në fund do ta kuptojnë, me krizën, gabimin që kemi bërë në dobësimin e solidaritetit dhe bashkëpunimit ndërkombëtar dhe që deri në fund të kësaj krize, do të dalin më të fortë organizatat dhe forcimi i solidaritetit global që do të na ndihmojë të merremi jo vetëm me këtë krizë por edhe me krizat e tjera në të ardhmen.
Çfarë mendoni se do të ndodhë me tregun e punës pasi të përfundojë kjo?
Unë mendoj se ka dy rezultate kryesore të mundshme. Një, tregu i punës do të ristrukturohet, pasi ne kemi një eksperiment masiv për të punuar nga shtëpia që do të ndryshojë ekonominë e së ardhmes. Shumë gjëra për të cilat njerëzit kishin menduar, por kurrë nuk u përpoqën, siç është arsimi universitar i bazuar në internet, tani po eksperimentohen. Kur universitetet kuptojnë se ata mund të japin mësim në internet, pasi kriza të ketë mbaruar, edhe nëse shumë kurse kthehen në normale, të tjerët do të vazhdojnë të japin mësime “online”, që do të thotë se ata mund të punësojnë njerëz në vende të tjera për të dhënë mësime, diçka që mund të ndryshojë tregun akademik të punës. Për shembull, universitetet europiane punësojnë profesorë nga India, të cilët do të ishin shumë më të lirë dhe do të mund të japin mësime në mënyrë virtuale. Ky është vetëm një shembull i asaj që mund të ndodhë në shumë industri të tjera. Një pasojë tjetër e mundshme mund të jetë shpejtimi i automatizmit dhe zbatimit të robotëve, inteligjencës artificiale dhe mësimit të makinerive në punët që më parë ishin bërë nga njerëzit. Ajo që po ndodh tani në krizë është se ka shumë presion në shumë industri për të zëvendësuar njerëzit. Nëse një punë mund të bëhet nga një robot, edhe nëse roboti nuk është aq i mirë sa njeriu, në këtë kohë është shumë më i përshtatshëm sepse nuk mund të infektohen. Pra, nëse ekziston një fabrikë që ka vetëm robotë dhe një fabrikë që ka vetëm njerëz, fabrika e njeriut, edhe pse është pak më mirë në prodhim, tani është e mbyllur për shkak të karantinës dhe frikës nga ngjitja, e cila mund të rezultojë në një pafundësi inkurajim për shumë kompani për të provuar një sistem të automatizuar të prodhimit. Çështja është se, pasi të përfundojë kriza, nuk ka gjasa që të kthehemi atje ku ishim më parë. Shumë industri mund të kalojnë një proces automatizimi të shpejtë, për të cilin flitet shumë vitet e fundit, gjë që në rrethana normale mund të zgjasë 10 ose 20 vjet, por për shkak të kësaj epidemie, tani do të zgjasë vetëm dy ose tre muaj. Nëse kjo ndodh kaq shpejt, pasojat e saj mund të jenë shkatërruese për punëtorët. Në të vërtetë, pandemia është përqendruar aktualisht në vendet më të pasura në botë, të tilla si Europa, Shtetet e Bashkuara, më parë Kina, Koreja e Jugut dhe Japonia. Megjithatë, për një kohë të gjatë, më të këqijat e krizave do të vuajnë në vendet e varfëra. Aktualisht nuk është folur shumë për atë që po ndodh në Amerikën e Jugut, Afrikë apo Azinë Jug-Lindore, por edhe vetë epidemia dhe kriza ekonomike ka të ngjarë të godasin vendet e varfëra dhe ato në zhvillim shumë më tepër sesa vendet e pasura. Pra, nëse sistemi shëndetësor i një vendi si Spanja ka vështirësi për të trajtuar këtë krizë, atëherë mendoni se çfarë mund të ndodhë kur epidemia përhapet në vende si Peru, Bangladesh ose Afrika e Jugut. Numri më i lartë i vdekjeve ka të ngjarë të jetë në këto vende, jo në Europë apo Shtetet e Bashkuara. Në mënyrë të ngjashme, me krizën ekonomike që ne shohim tani në Europë, Azinë Lindore ose Amerikën e Veriut, këto zona përfundimisht do të arrijnë të mbijetojnë përmes ndihmave ekonomike, siç është ajo që po zbatohet nga SH.B.A. dhe ato madje mund të përfitojnë përmes proceseve të automatizimit në një afat të gjatë. Sidoqoftë, nëse vendet e varfra ose ato në zhvillim, pa këto aftësi ekonomike, ka gjithashtu të ngjarë të përjetojnë këto procese automatizimi dhe shumë prej tyre mund të shemben plotësisht ekonomikisht dhe politikisht. Arsyeja pse unë besoj se është e nevojshme një rrjet global i sigurisë për t’i ndihmuar ata të merren me pasojat ekonomike të epidemisë.
Cilët elementë pozitivë mund të nxirren nga situata aktuale?
Përveç kuptimit të nevojës për një solidaritet më të madh global, unë besoj se kjo krizë mund të na mësojë se si të veprojmë në mënyrë më efektive me problemet e tjera globale, siç është ndryshimi i klimës. Vitet e fundit, është folur shumë për rrezikun e një epidemie dhe qeveritë dhe qytetarët nuk kanë bërë përpjekje të mjaftueshme për t’u përgatitur për të, sepse është gjithmonë më e lehtë të përqëndrohet në shqetësimet e menjëhershme sesa në rreziqet e ardhshme. Sidoqoftë, ne tani e kuptojmë se ishte një gabim i madh të mos e përgatisnim veten për të kapërcyer këtë eventualitet, dhe shpresoj se do të mësojmë mësimin për ndryshimin e klimës: është më mirë të investoni para sot për të parandaluar skenarin e tij më të keq të mundshëm, në vend që të prisni derisa kriza të na godasë dhe është tepër vonë. Një mësim tjetër pozitiv i mësuar është rëndësia e edukimit shkencor dhe besimit në shkencë dhe ekspertët e saj. Gjatë viteve të fundit, ne kemi parë një rritje të populizmit, me anë të të cilit politikanët kanë minuar besimin e njerëzve në shkencë, duke pikturuar ekspertët si një elitë, të shkëputur nga njerëzit, zërat e të cilëve duhet të injorohen. Tani e kuptojmë rëndësinë kryesore të dëgjimit të këtyre ekspertëve, prej tyre duke na treguar se çfarë po ndodh dhe çfarë duhet të bëjmë.
