Historiani Nikolla Pano, një vëzhgues i hershëm i zhvillimeve politike në Shqipëri, thotë se tre dekadat që nga përmbysja e komunizimit kanë shënuar përparim por jo aq sa për të krijuar një demokraci funksionale.
Ai ia atribuon problemet që e kanë mbajtur pas Shqipërinë, mungesës së traditës demokratike, një filozofie të ngulitur që fituesi merr gjithçka dhe polarizimit politik që pengon konsensusin.
Prof. Nikolla Pano: Shqipëria pa dyshim ka shënuar përparim në krijimin e një sistemi shumëpartiak, demokratik, një sistemi ekonomik të stilit kapitalist; ka bërë disa përparime në përmirësimin e kushteve shumë të mjerueshme ekonomike që ishin mbizotëruese në vend, vitet e fundit të regjimit komunist. Megjithatë ka akoma një rrugë të gjatë që duhet përshkuar. Një përvjetor tjetër që më vjen ndër mend, është ai i 22 qershorit 1991 i vizitës së Sekretarit të Shtetit, James Baker në Shqipëri. Në komente si për publikun shqiptar, edhe në Parlamentin e Shqipërisë, ai e vuri theksin tek disa objektiva që duhet të arrinte Shqipëria për të plotësuar aspiratat pët t’u bërë një shtet plotësisht demokratik. Ai theksoi nevojën për vendosjen e shtetit ligjor, ai u bëri thirrje shqiptarëve që të mbështesnin institucionet parlamentare dhe të vendosnin një drejtësi ekonomike që nuk kishte ekzistuar dhe për vendosjen e lirive civile, të gjitha këto elemente karakteristike të një shteti demokratik. Gjatë këtyre 30 vjetëve, në pamje të jashtme Shqipëria ka ngritur strukturën institucionale të demokracisë. Shqipëria ka parlament, ka zgjedhje, ka zgjedhje brenda partisë, Shqipëria ka krijuar një sistem gjyqësor që është i ngjashëm nga struktura me standardet perëndimore, ka pasur disa përparime drejt barazisë sociale. Të gjitha këto përbëjnë përparim. Por kur gërvishtim sipërfaqen, shohim se shumë nga problemet themelore që ekzistonin në fillim të tranzicionit, vazhdojnë edhe sot. Shqipëria ka një parlament ku një parti madhore nuk merr pjesë. Po ashtu ka mangësi të konsiderueshme në sistemin gjyqësor. Po ashtu nuk është shumë e qartë që shteti ligjor është ashtu siç kuptohet në demokraci më të pjekura në botën perëndimore. Ka pasur një shkallë përparimi ekonomik, por ka qenë i njëanshëm dhe ka ende hendeqe të mëdha në drejtim të barazisë socio-ekonomike. Pra Shqipëria i ka institucionet që përbëjnë një sistem demokratik, por i dimë dhe sfidat dhe këto sfida i kanë bërë shqiptarët shpesh të shprehin me forcë shqetësimet dhe kundërshtimin e tyre ndaj disa prej politikave arbitrare të qeverive, që i kanë bërë më largëta objektivat e një demokracie të vërtetë.
Zëri i Amerikës: Prof. Pano, pse mendoni ju se ndodh kjo? Pse vazhdojnë këto cikle politike, që kanë sjellë disa ndryshime por jo aq sa mund të shpresohej?
Prof. Nikolla Pano: Një nga përgjigjet është se shqiptarët nuk kishin një traditë demokratike, një qeverisje parlamentare, ka udhëheqës politikë shumë prej të cilëve u rritën gjatë regjimit komunist dhe disa prej tyre madje i shërbyen regjimit komunist. Pra kemi këto lloj sjelljesh të ngulitura, dhe një filozofi që fituesi merr gjithçka, që ose bëhen gjërat siç dua unë, o s’ka. Dhe kjo është parë tek disa nga udhëheqësit e tranzicionit. Sigurisht ishte karakteristike e pushtetit të Presidentit dhe kryeministrit, Sali Berisha. I sheh të reflektuara në shumë nga politikat dhe sjelljet e kryeministrit aktual, Edi Rama. Shohim disa nga zyrtarët komunistë, që janë ende aktivë jo vetëm në politikë, por edhe prapa skenave, në aspekte të ndyshme të jetës së vendit, përfshirë në ekonomi. Këtë mentalitet e kemi parë të reflektuar së fundmi, për shembull tek ligjet për median, propozuar nga kryeministri Rama. Ato sjellin një kontroll të jashtëzakonshëm nga shteti ndaj medias së vendit. Është shumë e rrezikshme dhe nuk ishte befasi që u dënua gjerësisht jo vetëm në Shqipëri, por tërhoqi vëmendje ndërkombëtare. Një faktor tjetër që mendoj se e bën tranzicionin më të vështirë është polarizimi i skajshëm politik që ka hedhur rrënjë në Shqipëri. Ne shohim gjithashtu një prirje për ekstremizëm politik në vende të tjera në Evropë dhe tani në shumë vende ish-komuniste të Evropës Lindore shohim rigjallërimin autoritarizmit dhe kjo prirje reflektohet edhe në Shqipëri. Të gjithë këta faktorë po e vonojnë realizimin e demokracisë së konsoliduar.
Zëri i Amerikës: Në Shqipëri po diskutohet aktualisht për reformën zgjedhore dhe partitë e mëdha po i rezistojnë idesë së zgjedhjes së kandidatëve me lista të hapura, që partitë e vogla e preferojnë. Si e analizoni këtë situatë dje çfarë mendoni se duhet të dalë si rezultat i saj?
Prof. Nikolla Pano: Për të sjellë një pjesëmarrje më të gjerë të partive dhe disa zëra të rinj në qeveri, unë do shpresoja që Shqipëria të kalonte tek sistemi hibrid, që ishte para sistemit të sotëm, me numrin më të madh të zgjedhur direkt dhe një pjesë nga listat. Dhe arsyeja kryesore do të ishte që votuesit në pjesë të ndryshme të Shqipërisë të marrinvëmendjen kryesore të të zgjedhurit të tyre. Dhe me një sistem më përfaqësues, sidomos në zonat jashtë Tiranës dhe qyteteve të tjera pranë saj, do të kesh mendime që janë pasqyrim më i mirëi popullsisë shqiptare në përgjithësi. Shumë nga anëtarët e parlamentit janë nën kontrollin e udhëheqjes së partisë. Udhëheqja dhe disiplina partiake janë të rëndësishme, por njëkohësisht përfaqësuesit në parlament duhet të reflektojnë interesat dhe shqetësimet e zgjedhësve të tyre dhe në shumë raste kjo nuk realizohet kur merren vendimet nga udhëheqja qendrore e partisë.
Zëri i Amerikës: Reforma në drejtësi vlerësohet si një arritje me rëndësi në Shqipëri, sidomos në luftën kundër korrupsionit. Megjithatë problemet mbeten, përfshirë me Gjykatën Kushtetuese dhe Gjykatën e Lartë. Cili është mendimi juaj?
Prof. Nikolla Pano: Është një reflektim i dobësisë së institucioneve në Shqipëri. Udhëheqësit politikë në Shqipëri, nuk kanë arritur në një konsensus për reformën ligjore dhe gjykatat. Atyre iu desh t’i drejtoheshin Komisionit të Venecias për opinion. Sidomos për këto çështe të ligjit dhe reformës së drejtësisë, ka pothuajse një paralizë. Ishte gjë pozitive që Presidenti Ilir Meta dhe disa të tjerë mbajtën një qëndrim më të përgjegjshëm. Përsa u takon gjykatave është jetike që Shqipëria të identifikojë gjykatës që e pranojnë nocionin se ligji sjell drejtësi në një vend. Duhen gjykatës me integritet. Shumë në Shqipëri mendojnë se sistemi ligjor nuk është i ndershëm dhe kjo duhet të zgjidhet. Edhe çështja e Gjykatës Kushtetuese duhet të zgjidhet. Ka akoma çështje që ajo duhet t’i zgjidhë. Dhe ky vendim duhet të ndërmerret nga shqiptarët, jo nga interesa të jashtme, ose interesa të posaçme brenda vendit.
Zëri i Amerikës: Kryeministri dhe partia e tij mund të thonë që shumica u ka dhënë votën dhe kjo u jep mandatin për të marrë vendime…
Prof. Nikolla Pano: Duhet të analizojmë se sa e përhapur ishte blerja e votave, a do te zgjidhen defektet e sistemit zgjedhor? A do të bëhet gjë për të depolizuar Komisionin Qendror të Zgjedhjeve? A do të ndalet frikësimi i zyrtarëve lokalë? Ka shumë probleme që janë identifikuar nga organizata ndërkombëtare dhe vëzhgues të politikës në Shqipëri. Këto çështje duhet të zgjidhen para zgjedhjeve të ardhshme në vend. Dhe nëse nuk rritet besimi tek integriteti i rezultatit të zgjedhjeve, do të vazhdojmë të kemi këto dyshime të vazhdueshme për efektivitetin e sistemit demokratik në vend.
Zëri i Amerikës: Si ka ndikuar mungesa në parlament e Partisë Demokratike në gjendjen e krijuar?
Prof. Nikolla Pano: Ishte një gabim i madh nga ana e Partisë Demokratike. Nuk është ndonjë kënaqësi të jesh pjesë e opozitës. Dhe e kuptoj këtë ndjesi. Por edhe ky veprim varet nga ideja që fituesi merr gjithçka. Parlamentarët në Shqipëri, me kalimin e viteve, nuk kanë krijuar një sistem kompromisesh dhe kjo zakonisht ka ndodhur për shkak të sjelljes së partisë në pushtet, në të gjithë parlamentet nga viti 1992, deri sot. Ka pasur një tirani të shumicës, si kur kanë qenë në kontroll demokratët, edhe kur kanë qenë socialistët. Duhet të krijohet një sens kompromisi për të mirën e vendit.
Zëri i Amerikës: A mendoni që udhëheqësit e Shqipërisë të kenë aftësinë apo vullnetin të bëjnë këto kompromise që sistemi të funksionojë më mirë dhe që të përmirësohet gjendja për qytetarët e Shqipërisë?
Prof. Nikolla Pano: Kjo është një nga frikat e mia më të mëdha. Nuk shoh aq shumë udhëheqës, politikanë shqiptarë me një mendim të pavarur, me një prirje për të menduar për vendin, që të kenë vullnetin të punojnë me palën tjetër. Nuk e shoh një gjë të tillë brenda struktures aktuale të sistemit parlamentar dhe elektoral të Shqipërisë. Prandaj udhëheqësit e politikës së Shqipërisë, duhet të fillojnë të punojnë për të realizuar një sistem të reformës zgjedhore dhe së dyti të përpiqen të zhvillojnë një lloj të ri marrëdhëniesh në parlamentin shqiptar. Duke pasur parasysh përvojat dhe sjelljet e ngulitura thellë që kanë mbizotëruar në Shqipëri, duke pasur parasysh prirjet për polarizim politik që po i shohim edhe në demokracitë e pjekura, nuk do të jetë e lehtë. Por në Shqipëri rrezikohet aq shumë nga kjo gjendje, saqë udhëheqësit shqiptarë do tëduhet t’i ndërmarrin këta hapa të rëndësishëm për të ruajtur vendin.
